Мәҗит Гафури - Сайланма әсәрләр / Избранное

Мин боларның кайберәүләре белән үзләшеп киттем. Болар үзләре дә мине якын күрәләр, «уңган шәкерт» дип, ригая күрсәткән булалар иде.

Шулай итеп, матур җәй үтте. Тау арасында көннәр салкыная башлады. Борынгы гадәт буенча, уку мәсьәләсе тагын да алга килеп басты. Җылы мәктәп, китап, уку күз алдыннан китми башлады. Ниһаять, мин, үземә тиешле акчаларны алай-болай алып, авылга кайтып киттем. (Мин башта ук көзгә каршы авылга кайтуны шарт иткән идем.)

Быел мин читкә китәргә уйлый идем. Ләкин бу эш булмады. Үткән елгы кебек, үзебезнең авыл мәктәбендә, бер яктан, балалар укыткан, бер яктан, үзем укыган булып, шунда калырга булдым. Тормышта артык үзгәреш булмый, озын кыш үтеп китте. (1897 елның көзе һәм 98 нче елның язы.)

Тагын да матур яз көннәре килеп җитте. Мәктәптәге шәкертләр таралдылар. Мин тагын да шунда ялгызлык газабын күрә башладым, эш юк. «Рабгузи» тарихын, «Алты бармак», «Сәет Баттал» кебек китапларны укып чыктым. Шуларны укудан башка җан азыгы бирерлек нәрсәләр дә юк иде.

Мин Үтәш мәдрәсәсеннән киткәнгә ике ел булса да, Хатыйп хәзрәткә бер генә мәртәбә дә күренгәнем юк. Ул безнең авылга бик еш килә. Авылның байлары зур кунак мәҗлесе ясаганда аны һичбер калдырмыйлар. Ул мәҗлеснең түрендә була. Шуның өстенә ул безнең авылда һәр атна саен була торган базарга да килә. Шуның өчен мин аны бик еш күрәм. Ләкин, ул күренү белән, әллә кайдан ук качам. Аңа очрау минем өчен арыслан яки аюга очрау белән бер. Әгәр аңа очрый калсам, аның мине кыйнау ихтималы бар. Кыйнамаса да, бик нык тиргәвеннән шөбһә юк.

Бер базар көнне мин базарга чыгып бара идем… Урам почмагыннан базарга карап борылган чакта гына Хатыйп мулла алдыма килеп чыкмасынмы?.. Мин куркуымнан шаккаттым да калдым. Ул ачулы тавыш белән:

– Син, качак, нишләп йөрисең? Миннән рөхсәт сорамый, фатиха алмый киттең.

– Укып…

– Җилем-Каранның надан мулласыннан укып, кеше булырмын дип уйлыйсыңмы? Ахмак… Сине миңа атаң мәрхүм тапшырып киткән иде. Син аның васыятен тотмадың… – Ул никтер йомшады. – Син бу авылда ятып әрәм буласың. Син монда да торма, миңа да барма, Троицкига, Зәйнулла ишан мәдрәсәсенә кит. Миннән сиңа фатиха, – дип, дога кыла башлады.

Мин аның бу сүзләреннән соң шатланып киттем. Аның белән бергә, кул күтәреп, дога кылуымны сизми дә калдым.

Ул бик якын кеше кебек, баягы сүзләрне кабатлап, минем белән күрешә:

– Ишет, бүгеннән Троицкига кит! – дип, үз юлына китте…

Читкә китү минем күптән бирле теләгән теләгем иде. Шуның өстенә аның бу сүзләре миңа бик нык тәэсир итте. Авылда караңгылык эчендә яту үзе дә туйдырган иде.

Хәзрәт белән шушы очрашудан соң озак тормый сәфәр хәзерлеген күрә башладым. Волостьтан паспорт алып кайтып куйдым. Китап-фәләннәрне капчыкка тутырдым. Шулар белән хәзерлек эше бетте дә.

Троицкига Уфа һәм Чиләбе аша поезд белән баруның җиңел икәнен белсәм дә, минем юллык акчам юклыктан, бу эш мөмкин түгел иде. Шуның өчен дүрт йөз илле чакрымлык мәсафәне [80] Мәсафәне – араны, ераклыкны. , Урал таулары аркылы үтеп, җәяү барырга тиешле идем.

Минем бәхеткә каршы, үзебезнең авылдан мәгълүм «Лапашты» заводына чаклы ат белән баручы кеше чыкты. Бу кеше мине шунда чаклы буш алып барырга вәгъдә итте.

Шушы вәгъдәнең өченче көнендә без Урал тауларына карап чыгып киттек. Янымда китап һәм вак-төяк нәрсәләрдән башка җитмеш биш тиен көмеш акчам да бар иде.

Йөз егерме чакрымда булган «Лапашты» заводына бару башта җиңел булса да, бара торгач, бик шәп яңгыр булып киткәнлектән, юллар авырлашты. Арбаны тарттырып бару мөмкин булмый башлады. «Зигәзе» белән «Лапашты» заводлары арасындагы урманнар уртасыннан барган тар гына юл арба белән йөрерлек хәлдән чыккан иде. Үзебез җәяү барсак та, ат коры арбаны да тартып бара алмый башлады, бара торгач, бөтенләй арыды һәм алга барудан бөтенләй баш тартып тукталды. Без көч-хәл белән Әхмәр авылына җитеп, хәл җыйганнан соң, шул авылда, ниһаять, арбаны калдырып, икәү бер атка атланып китәргә мәҗбүр булдык. Шулай итеп, мең бәла белән «Лапашты» заводына барып җиттек.

Мин монда бер кич кундым. Троицк ягына китә торган берәр иптәш эзләдем, ләкин иптәш туры китерә алмадым. Иптәш таба алмый аптырагач, юлны өйрәнеп, капчыкны аркама асып, Биләрәт заводына таба карап, ялгызым чыгып киттем.

Юл тар, борылмалы, ике як – кара урман. Ялгыз бару бик куркыныч. Аюның нәкъ өстенә барып чыкмас өчен, һәрвакыт кычкырып, сөрәнләп барырга кушканнар иде. Мин аларның сүзләре буенча минут саен кычкырып барам. Юлда бер кеше дә очрамый. Урман эченнән лап-лоп басып аю килеп чыгар төсле тоела. Шулай уйлап та бетмисең, урман эчендә әллә нәрсә шытырдаган, агач ботакларын сындырып, алга таба килгән кебек булып китә. Аю гына түгел, шүрәлеләр, урман качкыннары чыгып, арттан килеп тотарлар кебек тоела. Утырып хәл җыюы да куркыныч. Шуңа күрә йөгерә-йөгерә алга барырга ашыгасың. Барган саен, урман тыгызлана, караңгылана. Ул гына җитмәсә, әллә кайсы якта күк күкрәгән тавышлар ишетелә.