Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр

2004 елда Гаяз Исхакыйның «Ике йөз елдан соң инкыйраз» дип аталган мәшһүр әсәре дөньяга чыгуга бер гасыр тула.

Шул рәвешле, без инкыйразга – бетүгә, юкка чыгуга таба Исхакый әйткән ике гасырлык юлның яртысын үткәнбез дә инде.

Ә ярты гасыр элек (атап әйткәндә, 1949 елларда) СССР да татар язучысы Гаяз Исхакый исеме дә, аның «Инкыйраз»ы да тәмам онытылган иде. Онытылган дип, өлкәннәр, әлбәттә, Исхакыйны да, «халык дошманнары» исемлегенә теркәлгән Галимҗан Ибраһимов белән Кәрим Тинчуринны да хәтерлиләр, ләкин берәрсе бу исемнәрне ялгышып кына телгә алса, як-якларына карангалап, пышылдап кына сөйләшүгә күчәләр, һәм алардан әлеге шәхесләр турында ярты сүз дә тартып чыгара алмыйсың. Совет хакимиятләре Гаяз Исхакыйның «Инкыйраз»ын истән чыгарган халык үзенең бетүгә йөз тотканын сизми дә калыр дип уйлаган, күрәсең.

Исхакыйны оныттырдылар, егерменче гасыр башларында татар дөньясында иң мәшһүр әдипнең исемен халык күңеленнән сызып ташладылар.

Исемдә: Рангазар авылы активистлары бәләкәй генә ТБУМның (ягъни тулы булмаган урта мәктәпнең) бәбкә үләне үскән ишегалдында, ике баганага лом беркетеп ясалган турник димәсәң хәтере калырлык бер спорт җайланмасы янындагы кара җирдә Ибраһимов белән Тинчуринның һәм тагын әллә кемнәрнең күбесе «комган хәрефләре» белән, беркадәресе яңалиф белән басылган китапларын өеп яндырганнар иде.

Ай, ничек карыштылар ул китап-журналлар ялмавыз ялкынга… Китап алай тиз генә янмый икән. Калын томнарның бигрәк тә бирешәсе килми. Алар, ачы-төче исләр чыгарып, озак-озак пыскып яталар, тышлыклары җыерылып кубып төшкәч кенә, ут аларны дүрт почмагыннан кимерә һәм битләрен актара башлый. Менә иң өстәге китап өемнән шуып төште дә, ике кыеклы түбә шикелле куыш ясап, җиргә утырды. Шул чагында, җил чыгып, ачык китап сәхифәләренә дөрләп ут кабынды.

Аклы-зәңгәрле төтен күзне ачыттыра, тамак төбенә утыра.

Инквизиция учагын урап алган авылдашлар дәшми. Бая бер чәкүшкә хәмер хакына китапларны әрдәнәләп өеп маташкан кызмача агай каядыр юкка чыкты, сәяси тамаша оештырырга дип, районнан килгән инквизитор вәкилнең дә әйтер сүзе беткән иде, ахрысы, хуш исле папиросын кабызды да, ютәлләштереп, читкәрәк китте. Ә-ә, аты тугарылган чем-кара тарантасына барып утырган икән. Мәктәптә җыештыручы булып эшләүче Фатимәттәй бөрчекле яулыгы белән күзен сөрткәли… Ул бит язулы кәгазьне ихтирам итәргә күнеккән…

Өлкәннәр таралышкач, без, яланаяклы малай-шалай, сүнгән учак янына килеп чүгәләдек. Сүнгән гыйлем учагы янына… Мин үземнең уч төбем хәтлерәк бер кәгазь яныгын сакланып кына кулыма алып карадым. Менә-менә очып китәргә торган кара күбәләктәй нәфис кәгазь күмерендә хәрефләрне дә танып була иде әле. Аннары язулы өрфия, үзеннән-үземе, әллә инде минем сулышымнанмы, таралып ук төште…

Менә хәзер, ничәмә еллар үткәч тә, мин, юынган саен, кулымда шул хәрефләрдән йоккан эзне күргәндәй булам. Хәтта бер сүзе аермачык укыла. «Кирәк» дигән сүз ул. Мин бу каһәр суккан кәлимәне төшемдә дә күргәлим. Чөнки төтеннең үзе кебек томанлы тамгалар бала күңелендә уелып калганнар, һәм аларны бернинди сабын да юып төшерә алмый инде.

«Кирәк…» Шушындый учакмы? Нигә кирәк? Ни пычагыма?..

Инде күп еллар үткәч шуны белдек: залим Николай патша Россиясендә барлыгы 248 исемдәге китап юк ителгән булса, Совет хакимияте елларында мондый тыелган һәм әйләнештән чыккан китаплар саны 100 000 гә җиткән. Укучым, бу саннарны хәтереңдә калдырырга тырыш. Чын мәгънәсендә библиоцид, китапны үтерү турында сөйли алар.