Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр

Сәгыйть Рәмиев белән Габдрахман Хөсәенов үзләренең 1907 елда сүз башы булып басылган «Мөхәммәдгаяз әфәнде» исемле мәкаләләрен «татарларның тупас телләрене матурлатып, аны үзенең кыйммәтле әсәрләре белән зиннәтләгән Гаяз әфәнде» дигән олы сүзләр белән башлап җибәрәләр икән, бүгенге кайбер галимнәрнең Гаяз Исхакыйның әдәби телен шик астына куярга маташулары көлке тоела. Көлке, ләкин аянычлы көлке, чөнки «погоданы» чит ил кәнәфиләренә күмелеп утырган шушы галимнәребез ясый бит. «Галимнәребез» дим, чөнки алар бит безнекеләр, чувашныкы да, чукчаныкы да, башкортныкы да түгел.

Шулай, Гаяз Исхакый әсәрләренең телен ошатмыйча, борын җыерган кешеләрне дә күргәнебез бар. Алар Исхакый теле аһәңле түгел, сонгыйрак димәкчеләр. Имеш, аның тасвирлауларына сәнгати нәфислек җитми… Фатих Әмирхан әсәрләренең теленә дә минус тамгасы белән «урта» билгесе куючылар бар. Монысын мин әдәби тәрҗемә өлкәсендә каләмнәрен чарлап, асылда, остазлар (Ф. Хөсни, Г. Бәширов, Ә. Еникиләр) теленнән алынган өслүптә шома итеп «күчереп» язарга маһир тылмач-попугайлардан ишеткәләдем.

Хәер, бу хакта заманында Габдрахман Сәгъди дә язган инде. «Гаяз әфәнде, белмим ни сәбәптәндер, телнең фитрый булган бәлягать вә фәсахәтенә буйсынасы килми, – ди ул. – Каләмен үз ихтыярына куя бирә… Нәзакәт ияләрен җәфалый торган әллә нинди ямьсез тәгъбирләр, сала мужиклары вә гаять кара-надан булган халык авызында әйтелеп йөри торган тәмсез ифадәләрне дә Гаяз Исхакый әфәндедән байтак кына ишетергә туры килә».

Исхакый күпчелек әсәрләрен зинданда, сөргендә һәм горбәттә иҗат иткән. Туган туфрагыннан аерылган булуы аның әсәрләренең тематикасында, фәлсәфәсендә генә түгел, стилендә һәм лөгатьлегендә дә чагыла. Теленең эшләнешендә дә дип өстик. Илдә калган татар язучыларының әсәрләре, әйткәнемчә, басылып чыкканчы берничә рәсми рецензия үтеп, шулар нигезендә автор тарафыннан «төзәтеләләр», аннары еш кына журнал редакциясе тарафыннан эшкәртеләләр, ә китап булып басылганга кадәр нәшрият редакторы һәм рецензентлар күзеннән, кайчагында редсовет аша да үтәләр, шуннан соң гына дөнья күрәләр иде. Мондый метод еш кына авторның йөзе, индивидуальлеге, тел үзенчәлекләре югалуга китерә, Совет хакимиятенең һәм Коммунистлар партиясенең рәсми сәясәтенә туры килгән «әсәрләр», чиле-пешле булуларына карамастан, кат-кат шомартылып, ниндидер бер уртакул кондициягә җиткерелә һәм укучыларга тәкъдим ителә иде. Тел-өслүп ягыннан тел тидермәслек үк шома булмасалар да, алар, һәрхәлдә, әдәби нормалардан ерак тормый… Стандарт тел, стандарт тема, бер калыптан суккан стандарт фикерләр… Ташкурчаклар шикелле стандарт каһарманнар… Кыскасы, гадәттә, совет язучысының әсәре – коллектив хезмәт җимеше, ә кайчагында, чи кулъязма, әдәби эшкәртүләр һәм махсус редакцияләр үткән очракта, титул битендә күрсәтелгән затның авторлыгы чынбарлыкка туры да килми. Хәер, канлы һәм ялганлы егерменче гасырда ата коммунист Леонид Брежневның әдәбият буенча Ленин премиясе алган «әсәрләре» тулысынча башка кеше тарафыннан язылганлыгын да беләбез.

Гаяз Исхакый иҗаты турында болай дип әйтеп булмый. Аның әсәрләре «хуҗасыз» түгелләр, укучысы каршында һәр өтере өчен ул үзе һәм фәкать үзе генә җаваплы, әүвәлгеләр әйтмешли, мәсьүл.

«Инкыйраз»ның эченәрәк керик.

«Безнең һәрвакыт төзеп куйган фикеремез – Русия мөселманнары буладыр, – ди Исхакый бу әсәрендә. – Русиядәге шулкадәр безгә бирелгән иркенлек, безнең хактагы гадәләт һичбер мәмләкәттә һичбер милләте мәхкүмәгә бирелмәгәндер». Бу сүзләрдә яшь Гаязның, Учительская школада укыганда, рус пропагандасы йогынтысына бирелүен күрүчеләр бар (мәсәлән, академик Флүн Мусин). Әхмәт Сәхаповның «Исхакый һәм ХХ гасыр татар әдәбияты» исемле китабында Гаяз Исхакыйдан һәм Флүн Мусиннан китерелгән өзектә Исхакыйның «милләте мәхкүмәгә» дигән сүзендә «милләте» өлеше төшеп калганлыктан, мәгънә аңлашылмый, «буйсынган (бәйле) милләт» урынына ниндидер абстракт «буйсынган» яки хәтта «хөкем астындагы» килеп чыга! Миркасыйм Госманов үзенең «Казан утлары»нда басылган мәкаләсендә бу сүзне «ирексез» дип тәкьдим итә, ләкин әгәр җөмләне «мәхкүм» сүзе урынына «ирексез» сүзе куеп укысак, әллә нинди мәгънәсезлек килеп чыга бит.

Алга таба Ф. Мусин Г. Исхакый турында болай ди: «Татарның чын үткәнен һәм аянычлы язмышының төп сәбәпләрен ул соңрак белә һәм аңлый». Бу фикер тулаем хатага корылган. «Ике йөз елдан соң инкыйраз»ны язу өчен, хәтта язарга алыну өчен генә дә милләтеңнең язмышын һәм тарихын, иҗтимагый үсеш дигән нәрсәнең философиясен һәм тенденциясен яхшы, бик яхшы аңларга кирәк инде. Әлмисактан даһилык мөһере сугылган Исхакый боларны аңлаган да. Шуңа күрә әсәргә язылган «Хатимә»дәге җөмләгә карап, бу малай рус пропагандасының корбаны булган икән дигән нәтиҗәгә килү безгә сәер тоела. «Инкыйраз» рус пропагандасы рухында язылмаган, – төп хакыйкать шундый. Әхмәт Сәхапов, Ф. Мусинның әлеге фикере гадел үк түгеллеген сизеп һәм аңлап: «Әмма әсәрнең үзеннән сөзелеп чыккан фикер-идеягә киңрәк күзлектән карарга кирәк…» – дип өстәргә мәҗбүр була дип уйлыйм. Монысы – хуш. Шулай да киләчәктә үзенең саллы хезмәтен яңа басмага әзерләгәндә, мин авторга «Әле тормыш һәм көрәш тәҗрибәсен үтмәгән яшь Исхакый да бу кармакка тиз каба һәм үзе дә сизмичә урыс миссионерлары тәгълиматын пропагандалау рупорына әверелә» дигән җөмләне һичбер кызганусыз алып ташларга киңәш итәм.