Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр

Илленче еллар уртасында Казанга килеп төпләнгәч, Татарстанның бер атказанган физика укытучысы белән танышырга туры килгән иде. Заманында ул мәшһүр «Мөхәммәдия» мәдрәсәсен тәмамлаган булган, хәтере дә гаҗәеп яхшы иде әле. Ул да, замана кушканча, бик сак кеше иде, калын күзлеге аша бик игътибар белән карый торган бу абзыйның ышанычын ничек яулап алганмындыр, – белмим, ләкин көннәрнең берендә ул миңа «Ике йөз елдан соң инкыйраз»ның эчтәлеген бәйнә-бәйнә сөйләп чыкты… Шул рәвешле, китапның үзен кулыма тотып караганым булмаса да, мин аны ике кат укыган кеше төсле аермачык күз алдыма китерә идем инде.

Иске китапларга һәм «Букинист» кибетенә мәхәббәтем шул заманнардан калды. Дөрес, Казандагы бердәнбер «Букинист» кибетендә гарәп хәрефләре белән басылган татарча әдәбият юк, аның каравы мин чын китап сөючеләр һәм милләтпәрвәрләр белән шунда таныштым. Үзара ышаныч казангач, әкренләп иске китапларны алардан алып торгаларга һәм ят кешегә бик күрсәтми генә укырга мөмкинлек туды. Шул вакытларда мин Тукай булып Тукайның күп кенә шигырьләре Совет хакимияте елларында басылмыйча, китаплары махсус фондларда бикләнеп ятуын һәм, асылда, безнең ярты Тукайны гына белүебезне аңладым. Без белгән Тукай аристократларны «сорыкортлар» дип кенә атый, диннән һәм дин әһелләреннән ачы көлә торган бер дәһри иде. Ә чынлыкта…

Шул вакытларда мин Габдулла Тукайның Гаяз Исхакыйга багышланган түбәндәге шигыре белән таныштым.

Бу шигырь беренче тапкыр 1907 елда басыла һәм аннары 1913 елда «Г. Тукаев шигырьләре» дигән китапта дөнья күрә. Ни аяныч, ул безнең буын кешеләре өчен билгесез булып калды… Искә төшерик әле, бу вакытта Гаяз Исхакыйга нибары 29 яшь, ә Габдулла Тукайга 21 яшь була. Һәм егерме бер яшьлек шагыйрь үзенең өлкән каләмдәше турында куйган сораулар (асылда, җаваплар) Исхакыйның шәхесенә һәм хезмәтләренә ачык һәм төгәл бәя бирәләр бит.

Милләтне кем югары күтәргән?

Кем ул аның телен ачкан?

Аны мәхлүкаттан (хайваннардан) кем аерган?

Вәхшилек төпкеленнән кем тартып чыгарган?

Безне дошманнарга танытучы – кем ул?

Кайгыларын таратып, милләткә шатлык китерүче – кем ул?

Кем ул безгә таң аттыручы?

Безне көлдерә дә, күзебездән яшь тә чыгара алучы – кем ул?

Кичкән көннәрне кем хәтеребездә яңарта?

«Инкыйраз»ы белән безгә аң бирүче кем?

Кем ул чит-ятларның күзен ачып, дикъкатьләрен безгә юнәлтә?

«Татар» исемен байрак итеп күтәрергә җөрьәт итүче – кем ул?

Безнең өчен бар булдыгын хезмәткә куючы кем?

Халык рәхмәтенә лаек булган зат – кем ул? Кем ул?

Замандашлары өчен бу сорауларга җавап аермачык булган: андый бөек зат – Гаяз Исхакый ул.

Тукай Гаяз Исхакыйга әнә шундый бәя биргән.

Ә узган гасырның урталарында Тукайның бу соравына җавап бирә алучылар ничәү булыр иде икән? Юк, әле ул вакытларда өлкән буын вәкилләре җавапны белгәннәр белүен… Тик шуларның ничәсе генә халык каршында чатнатып җавап бирә алыр иде? – минем соравымның бөтен хикмәте шунда…

Замандашлары Гаяз Исхакый иҗатын югары бәялиләр, һәм алар арасында рус укучылары да була.

Без Тукайның «Китмибез!» дигән шигырен кабатларга яратабыз. Дөрес эшлибездер. Бүген ул шигырь, ихтимал, кичәгедән дә актуальрәк яңгырый торгандыр әле. Безнең йөрәк тамырларыбыз шушы Идел буена береккән, бабаларыбыз тир түккән һәм кан койган җиребез шушында… Тукай Ватанның нәрсә икәнен яхшы белгән, хәтта Пушкиннан да яхшырак аңлаган. Горбәттәге ватандашларын да Идел-йортка кайтырга чакыра ул:

Бу шигырь юлларын инде канатлары каерылган Тукай 1913 елда Гаяз Исхакыйга багышлап язган. Юк, хәлсез түгел аның фәрештәле каләме! Бүген, алтын баганаларыбыз бер-бер артлы егылып, әдәбиятыбызда мотлак авторитетлар калмаган каһәрле бер мизгелдә әлеге шигырь аеруча мәгънәле яңгырый. Тукай Гаяз Исхакыйны милләтнең җитәкчесе (чупан, чабан) итеп таный: