Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр

Әгәр Габдулла Тукай исән калып, Совет хакимияте елларына килеп җитә алган булса, Черек күл аны гаепләү актының беренче пункты итеп менә шушы шигырьне телгә алыр иде дип уйлыйм.

«Кайт, Исхакый, күңелләребездәге керне, рияны пакь сүзләрең белән юдырып төшер, остаз!» – дибез бүген без дә.

Һәм Исхакый кайта. Аны болгавыр XXI гасырда адаштырмыйча йөртергә алынган рәһбәрләр (гидлар) көтеп тора.

Петербургта чыга торган «Современник» журналының 1913 елгы 4 нче санында түбәндәге юлларны укыйбыз: «Исхаков является не только родоначальником татарской литературы и единственным по сию пору крупным представителем ея, он отец татарского литературного языка. Его язык совершенно освобождён от чужого влияния и окончательно вытеснил чуждые народу жаргоны». Мондый бәяләүгә түбәсе күккә тигән Җамал Вәлиди, аны шундук тәрҗемә итеп, «Вакыт» гәзитенең 1913 елгы 5 май санында бастыра. Чагыштыру өчен анысыннан да өзек китерәбез: «Гаяз Исхакый татар әдәбиятының башлыгы гына түгел, ул, – шуның илә бергә, хәзерге татар әдәби теленең атасы да, аның теле чит тәэсирдән бөтенләй азат, ул татар телен жаргонлыктан коткарды». (Җамал Вәлиди русча тексттагы «единственным по сию пору крупным представителем ея» сүзләрен төшереп калдырган, бусы хакында гөман-фаразлар гына корырга мөмкин.)

Рус язучысы В. А. Гордлевский (1876–1956) Исхакыйның «Мулла бабай» романыннан бер өзек тәрҗемә итеп бастыра һәм кереш мәкаләсендә болай дип яза: «М. Г. Исхаков халыкның сөйләм телен әдәби тел дәрәҗәсенә күтәрүгә ирешә һәм «татар әдәби теленең атасы» дигән ат казана» (1914 ел).Бу чыннан да шулай! Татар әдәби телен үстерүгә Исхакыйдан да күбрәк өлеш керткән икенче бер шәхес бар – ул да булса Галимҗан Ибраһимов. Аны рәнҗетергә исәбебездә дә юк, ләкин шулай да Галимҗан Ибраһимов – әдәби телебезнең атасы түгел, бәлки өлкән агасыдыр…

Публицист, тәнкыйтьче Мәүләмбирдиев Мөхәммәтнәҗип Аллабирде улының (1886–1934) шул ук «Современник» журналының 1911 (?) елгы 4 нче санында чыккан бер мәкаләсе «Пробуждение русских татар и их литература» дип атала (рус теленә Г. Свердлов тәрҗемә иткән). Мәүләмбирдиев мәкаләгә «Неджиб» дип кул куйган. Ул бу мәкаләсендә татар мәдәниятенә һәм әдәбиятына гомуми күзәтү ясый. Автор Гаяз Исхакый иҗатына зур әһәмият бирә һәм аны уңай бәяли. Бер искәрмәсендә ул: «Гаяз Исхакыйның дошманнары аның телен «урам теле», үзләренең төрек һәм гарәп сүзләре катнашмасыннан торган телләрен «әдәби тел» дип атыйлар», – дип тә өсти.

Ш. Мөхәммәдьяров яза: «Аның (Гаяз Исхакыйның. – А.Т.) зоһуры илә татар әдәбиятында яңа дәвер вә реализм агымы башланадыр».

Гаяз Исхакыйны гади халык, гавам да таный.

Гаяз Исхакыйның реаль тормыштан алып язылган «Зөләйха» исемле пьесасында көчләп чукындырылган татарларның тетрәндергеч фаҗигасе тасвир ителә. Шул вакытларда бер «мөселман керәшен карчыгының» Гаяз Исхакыйга бер кием чабата бүләк итеп җибәргәнлеге билгеле. Самими карчыкның эчке кичерешләрен һәм фаҗигасен аермачык күрсәтә торган бүләк бу.

«Йолдыз» гәзитенең 1910 елгы 12 гыйнвар санында Г. Ибраһимовның псевдонимы «Габди» имзасы белән басылган «Татар матбугаты» исемле мәкаләсендә автор мондый нәтиҗә ясый: «Татар шигыре мәйданында Тукаев исә, тасвирымыз мәйданында Гаяз әфәндедер». Кашки бу сүзләр ихлас күңелдән әйтелсә иде! Билгеле булганча, бер ел үтүгә, Галимҗан Ибраһимов үзенең бик җитди хезмәтендә Тукайның шагыйрьлеген шик астына куя. Ә җиде еллап үткәч…

Әйдәгез, 1917 елның 29 октябрендә Уфада Г. Ибраһимов мөхәррирлегендә чыккан «Безнең юл» гәзитен ачып карыйк. Анда яшерен «Габди» имзасы куелган бер рецензия Гаяз Исхакыйның шул көннәрдә Уфада сәхнәләштерелгән «Тартышу» драмасы турында.

Кыска гына бу мәкалә беренче җөмләсеннән үк ризасызлык тудыра, аның тональлеге укучыны шундук сагайта, шомландыра. Менә укып карагыз:

«Кулына каләм алган, үзе дә аз гына язу ашкынуын сизгән бик күп мөхәррирләр бундый нәрсәләрне язалар да, бер-ике мәртәбә укып, соңында җыеп көлә-көлә җандыралар. «Тартышу» да – шундый балалык языгы».

Рецензент әсәр искергән, бүгенге укучыны җәлеп итми дими (чөнки «Тартышу»ны Исхакый моннан ун ел элек язган бит!), юк, ул: «Тартышу», «Мөгаллимә» әсәрләре белән Гаяз әфәнде яңа хәяттан язарга куәтсезлеген бик ачык күрсәтте», – дигән нәтиҗә чыгара. Агуы тагы да көчлерәк тәэсир итсен өчен, мәкаләсен ул болай тәмамлый: «Уйнаучылар, тиреләреннән чыкканча тырышып, әсәрне адәм рәтле итәргә тырыштылар, ләкин караучылар, уен буенча йөз чытып, наразыйлык күрсәтеп утырдылар».