Мәҗит Гафури - Сайланма әсәрләр / Избранное

Башка кешеләр кебек, куллар ярылды. Өс-баш сап-сары тузанга манчылды. Ыштанның – тезләре, бишмәтнең терсәкләре тишелеп ямалдылар. Иртәдән кичкә чаклы эшләргә, сәгать тугыздагы иртәнге чәй белән көндезге аш вакытында атларны ашатырга тукталган вакытлардан башка сәгатьләрне, һичбер нәрсәгә карамый, балчык ташырга тәмам өйрәнелде. Көн буе эшләү җитмәгән кебек, кич белән атларны, куна алып барып, төнне урман арасындагы аланнарда ашатып, иртән кояш чыкканда, кире кайту эшләре дә безнең өскә йөкләнгән иде. Безнең һәм без йөрткән атларның өстеннән хуҗаның энесе карый. Ул бик мыжык кеше. Ул һәммә нәрсәне җентекләп кенә тора. Атларны җигеп, эшкә китәргә әзерләнеп беткәч, килә дә тикшерә башлый. Иң элек дуганы селкетеп карый. Аркалык белән бавыргалыкны, аннан соң тәҗләрне тикшерә. Әгәр дә камыт бавы йомшак тартылып селкенә торган булса яки аркалык түбән яки югарырак бәйләнсә, тәҗләр бушрак тартылган булсалар, арба рәтләп майланмаса пыр туза: «Болай булса, атны харап итәсез!» – дип, шунда ук тугартып, кире җиктерә. Тәгәрмәчләргә баткак ябышып калмасын. Аларны кырып торырга кирәк. Эштән кайткач та, атларның ял асларын, муеннарын тотып карый. Әгәр дә гадәттән тыш тирләгән яки камыт тию билгесе була калса, ул атны йөртүчегә яхшы сүз юк.

Кунарга китә башласаң, атларның тышауларына чаклы карый һәм:

– Үләннең яхшы җирендә куныгыз. Атларыгызның тышавы агач төбенә эләгеп, егылып ятмасыннар. Кояш чыгуга кайтып җитегез!.. – дип, әллә ничаклы сүз сөйләп җибәрә.

Атны кыйнаган, бигрәк тә аның башына суккан кешене күреп калса, әрләү белән генә тукталып калмый. Ул кешене шунда ук эштән туктата да атны икенче кешегә бирә. Аның шушы сыйфатын мин бик ярата идем. Чынлап та, ат кыйнаган кешедән начар кеше буламы?

Якшәмбе бәйрәм була. Эшчеләр ял итәләр. Ләкин күп вакытта якшәмбе көн минем кебек берничә малай өчен иң авыр көннәрнең берсе була. Ул көнне хуҗа безне кирпеч яндыра торган мичләрне тазартырга куша. Һәркайсыбыз икешәр мич тазартырга мәҗбүрбез. Биеклекләре бер аршын булып, сигезәр аршын озынлыгы булган көл, кирпеч ватыгы, өстән төшкән тузаннарны көрәп чыгарырга кирәк. Шуның өчен мичнең авызыннан башлап тазарта-тазарта, эчкә керә барасың. Чиксез тузан тончыктыра, тын алу авырлана, хәл бетә. Кирпеч яндырган вакыттагы кызулыктан эреп, чөй кебек торган һәм пыяла кебек каткан нәрсәләргә баш бәрелеп, башны җәрәхәтли. Төптәге көлләрне алга этеп, үзең эчкә калгач, рәтләп һава да керми башлый. Шундый авырлык белән мичләрне тазартып чыгабыз. Аннан чыккан вакытта күзебез белән тешләребез генә елтырап күренәләр. Баш, бит, муен, җилкәләр тирләп, тузан каткан була. Шул чакта ютәлләтә башлый. Авызларыбыздан төкерек урынына тузан гына какырабыз. Танауларыбызны сеңгерсәң, кызыл тузан белән көл катыш нәрсә чыга. Бераз утырып, елга буена барып юынганнан соң, бераз хәл керә башлый. Төш вакытына чаклы сузылган шушы авыр эштән соң гына безгә бераз ял итәргә мөмкинлек туа.

Ике ай чамасы эшләгәннән соң, мин, ат куып, балчык ташуның эш түгеллеген, эшләгәч-эшләгәч, башкалар кебек, кирпеч сарайлары тирәсендә эшләргә кирәк икәнен уйлый башладым. Һәм бу фикеремне Габдулла абзыйга сөйләдем. Башта ул минем бу теләгемә каршы торды. «Син яшь, синнән ул эш булмас», – диде… Шулай да, бара торгач, мин үз теләгемә ирештем: ат белән балчык ташып йөрүдән тукталып, кирпеч сарайларында эшләргә эшкә калдырылдым. Мондагы эшләр бик төрлечә иде: сугылган кирпечләрне әйләндерү, кипкәннәрне бер җиргә өю, аларны кирпеч яндыра торган базга ташып тору, янып кирпеч хәленә килгән кирпечләрне чыгарып өю кебек эшләр һәммәсе дә безнең җилкәдә иде. Монда, әлбәттә, эш байтак авырлашты. Шуның белән бергә жалованье да дүрт сумнан җиде сумга күтәрелде. Югарыда саналган эшләр булмаганда, мин кирпеч сугарга да өйрәнеп киттем. Баштарак бу эш кыен кебек булса да, бара торгач җиңелләшеп китте.

Эшнең күңелсез яклары булган кебек, күңелле яклары да була иде: мондагы урман арасында, таулар уртасында, табигатьнең матур җирләрендә йөрү күңелгә рәхәтлек бирә иде. Моның өстенә эшчеләрнең эштән бушаган вакытларында тау буена җыелып уйнаулары, гармун тартып биюләре дә күңелләндерә торган иде. Төрле урыннардан җыелган, гомерләре буенча завод һәм приискаларда йөргән бу халыкларның арасында төрле тип, төрле сыйфатлылары булулары, үзләренең башларыннан үткән вакыйгаларын сөйләүләре – һәммәсе дә төрле уйларга төшерә, тормышның төрле тармакларын күз алдына китерә иде.

Бу эшчеләр арасында гомерләре буена эшләп йөреп тә, ялгыз торганнары булган кебек, берничә балалылары, тормышның бөтен авырлыкларын күрүчеләре дә күп иде.