Мәҗит Гафури - Сайланма әсәрләр / Избранное

Китәргә килешкән көннең иртәгесен Урал таулары эченә карап чыгып киттем. Менә безнең авылдан күренеп торган Урал тавының тармаклары! Менә мин күптән бирле башларына чыгуны уйлап йөргән биек-биек таулар!

«Биек үр», «Таш тавы», «Бужан», «Такаты» дигән тауларны абзыйлар сөйләп, мине кызыктыра торганнар иде. Мин бит бүген шуларның башына менәм. Аюлар улап, боланнар торган урыннарның уртасыннан үтәм! Күккә чыгып торган тауларның башына менеп, тирә-ягыма карап торам! Бу уйлар мине барган саен исертә, рәхәтләндерә, яшьлек шатлыгы белән шатландыра иде.

Авылдан егерме биш чакрым киткәч тә, таулар арасына киттек: мин беренче күрүдә үк тауларның матурлыгына, мәһабәтлегенә, урманнарның тирән тынлыкта утыруларына карап исердем. Менә уң якта биек тау: аның башындагы агачлар үзләренең югарыда утырулары белән мактанган кебек утыралар. Сул якта ниһаять тирән чокырлар. Алардан аккан сулар таштан ташка бәрелеп, төрле тавышлар чыгарып, шаулап аксалар да, куе агачлар арасыннан яшеренеп акканга күрә, үзләре күренмиләр. Бара торгач, атлар пошкырып куялар. Ахры, якын-тирәдә аю бардыр да, болар шуның исен сизә торганнардыр дип уйлап куясың. Куе агачлар арасында кошлар сайрап тора. Их, шул кошлар кебек һәрвакытта шушы җирләрдә торсаң иде. Юл, барган саен, куркыныч җирләрдән үтә. Аста – тирән чокырлар, икенче якта – өскә аварга торган кыялар, ташлар… Каршыда – күккә чыгып торган тау. Бу тау һәммә таулардан да биек булып, горурланып торган кебек утыра. Ул ни исемле тау икән соң? Бужан тавы, диделәр. Чынлап та биек икән. Их, шуның башына менсәң иде.

– Юк шул, безнең юл аның бер як кабыргасыннан урап китә, – диләр.

Һаман алга барабыз. Менә инде биек тауга карап менә башладык. Атлар үзләре ихтыярлары белән баралар, без һәммәбез дә җәяү барабыз. Юл, борылып-борылып, югары менә бара. Бераз баргач, атларның хәлләре бетеп тукталалар, шунда ук, арба артка китмәсен өчен, арткы тәгәрмәченең астына зур таш кыстыралар, атлар бераз хәл җыйгач, тагын да алга китәбез. Тауның башы ерак, диләр, әле. Ләкин барган саен кызык, барган саен югары менәсе килә. Шушы тауларның тирәсендәге чиксез урманнарны тауның башына менеп карап торасы килә.

– Уф, чак менеп җиттек!..

Тауның башы ялангач икән. Гадәттә, бик биек тауларның башларында агач үсми. Моннан тирә-яклар әллә кайларга чаклы күренеп, аяк астында торган кебек торалар. Утыз-кырык чакрымдагы безнең авыллар, аның тирәсендәге кырлар күренеп торалар.

«Таш тавы» дигән бу тауның башына менеп җиткәч, атларны туктатып хәл җыярга, тирә-якны тамаша кылырга туктадык. Түбәндә, агач арасында, бер дә җил юк иде, бөркү иде. Монда тәнгә рәхәтлек бирә торган хуш җил исә. Тауның башында эре ташлар аунап яталар. Шул ташлардан бу тирәдәге башкортлар, төрле зурлыктагы тегермән ташлары ясап, үзләрендә генә булган осталык, батырлык белән ул тегермән ташларын кыш көнендә, аерым ясалган ныклы чаналарга салып, сигезәр ат җигеп, шул коточкыч юллардан бирегә – Идел буена ташыйлар. Яз көнендә бу ташларны, Иделдәге баржаларга төяп, читкә озаталар. Агыйделгә тимер юл күпере салганда, аның баганалары өчен кирәк булган ташларны да шушы Таш тавыннан ташытканнар.

Мин, теге үзем кызыгып кала торган кыр казлары кебек, чит илләргә, матур урыннарга баруымны уйлап шатландым, күзем туйганчы, тирә-якны карап тордым.

Тауны төшү хәзерлеге башланды. Атлар чабып, арбаларны ватып, җәһәннәм кебек чокырларга төшеп китмәсеннәр өчен, арба тәгәрмәчләрен үрәчәләргә ныгытып бәйләделәр, атларны авызлыклап, аркалык белән бавыргалыкларны яңадан ныгыттылар. Арбага утырырга курыккан хатын-кызлар (хуҗаларның гаиләләре) җәяү төшмәкче булдылар. Без, арбаларга утырып, әкренләп таудан төшә башладык. Тәгәрмәчләр беркетелүгә, атларның авызларын тартып торуга карамастан, арбалар алга китәргә омтылып торган кебек булалар. Таудан төшү артык кыен булмады, озакка сузылмады. Без төшеп бераз торганнан соң, җәяү килгән кешеләр дә килеп җиттеләр. Көн яхшы ук иртә булуга карамастан, кояш, таулар артына төшеп, күздән югалды. Тау, урман арасына җиңелчә салкынлык төште.

Тагын бераз баргач, шаулап ага торган елга буена килеп җиттек.

– Шунда кунарга кирәк, югыйсә Биек үрне үтеп Куйлыга җиткәнче төн уртасы булыр, аю-фәләннән дә куркыныч, – дип, елга буена туктадылар.

Атларны тугарып бәйләдек. Мин һәм минем белән бергә эшкә ялланган бер малай хәзер инде үзебезне «бай кешесе» дигән уйга кереп өлгергән идек. Безнең хуҗалар да, аларның хатыннары да хәзер безгә шулай карыйлар һәм төрле йомыш кушалар иде. Атларны тугарып, суытырга бәйләп кую белән, мин, утын китереп, ут ягарга керештем. Хатыннар су китерделәр. Зурлар чәйнек элеп чәй кайната торган казыклар кактылар. Без күптән бирле күләгәдә. Кояш безнең артта калган тауга яшеренгән. Безгә каршы яктагы биек тау башы кояш нуры белән балкып тора. Безнең яныбыздан ага торган елга шаулап ята. Ямь-яшел яфракларга төрелгән төрле агачлар арасында урман кошлары сайрыйлар, кычкыралар. Шул матурлыкларга карап тора-тора, чәйнең кайнавы сизелми дә калды. Чәй урынын хәзерләп, иң элек хуҗа һәм аларның хатыннары һәм зур кешеләр чәйгә утырдылар. Без теге малай белән, алар чәй эчеп бетергәнче, читтәрәк тордык. Тик аларның кайберәүләре, чәйгә туеп, урыннарыннан киткәннән соң, безне чәйгә чакырдылар. Хуҗа хатыны безгә дә әзрәк ит бирде, алдыбызга икмәк куйды.