Мәҗит Гафури - Сайланма әсәрләр / Избранное

Хәзрәт иртә намазыннан элек килеп, җиңел генә дәрес биреп китә икән. Бүген дә, кичәге кебек тезелеп утырып, дәрес алдылар.

Башкалар рәтеннән мин дә намазга бардым. Мин дә шулар кебек, кайткач, чәй эчеп, капчыкны чишеп, китапларны алып, былтыр укыган сабакларны күздән үткәрә, күңел байлыгын барлый башладым. Күп тә тормый, берәү, килеп:

– Сине Мотаһһар хәлфә чакыра, – диде.

Шул шәкерткә ияреп, икенче мәдрәсәгә, хәлфә торган җиргә бардым. Утырырга кушты, утырдым. Укуларымны сорашты, сөйләп бирдем. Бер-ике сөаль бирде, аңа җавап кайтардым.

«Әлхәмде» нең тәркибен өр-яңадан башлап тагын да өйрәтте. Шул сүзгә кушып, «Лилләһи раббилгаләмин» нең тәркибен бирде һәм шуларны белеп, ятлап килергә кушты.

Хәлфә күңелгә ошады. Биргән сабагы һәм өйрәткән нәрсәләре бик мөһим булып күренде. Күңелемнән тырышырга, тизрәк «шәп» кеше булырга тиеш икәнен уйлап куйдым. Теге биш тиен көмешне хәлфәнең алдына куеп, кире урыныма утырдым. Хәлфә дога кылды, тәкрар тәүфыйк һәм гыйльме нафегъ теләде. Шуннан мин дә чыгып, үземнең теге урынга кайттым.

Өч-дүрт көндә мәдрәсәнең тәртип һәм низамнарына төшенеп алдым. Бирелгән сабакларны ятлап өлгерә бардым. Ул яклар яхшы барды.

Әмма дүрт-биш көннән соң азык мәсьәләсендә көймә тагын комга терәлде. Теге икмәк күптән бетте. Авылдашлар ике-өч көн кунак итсәләр дә, хәзер алар да чәй янына чакырмый, аш ашаган вакытта эндәшми башладылар. Кешеләр шаулашып, тәмләп ашаган вакытта карап утыру бик авыр күренгәнгә күрә, мин мәдрәсәдән чыгып, алар ашап-эчеп беткәнче, ишегалдында йөреп гомер үткәрә башладым.

Азык ягының начар, эшнең һәрьягы күңелсез булуының каруын сабактан ала идем. Бик тырыша, хәлфә биргән дәресләрне су кебек эчкәнче ятлый, шулай итеп күңелне юата идем.

Бара торгач, шундагы иркен тормышлы шәкертләргә самавыр куярга, аш пешереп торырга кердем. Мин, аларның эшләрен эшләү өстенә сабакларымны да укып өлгертә, алар укыган «Төхфә» кебек нәрсәләрне дә өйрәтә идем. Шулай итеп, азык мәсьәләсе тагын бераз юлга куелды, эш эшләп ашауга юл ачылды һәм бу эшләргә күнегелде.

Монда укучыларның саны күп булса да, күбесенең укулары түбән иде. Аларның күбесе «Тәгълим әс-салат», «Төхфәтел-мөлүк» кебек мин әллә кайчан укып үткән китапларны укыйлар һәм шулар белән баш ваталар иде. Берничә ел укып та, рәтләп татарча укый һәм бер сүз дә яза белмәгәннәре бик күп иде.

Мәдрәсәнең эчке «тәртибе» һәм андагы тормыш бик түбән булып, моның да иң авыр ягы, безнең кебек, самавыр куеп, башкаларга аш пешереп йөрүче ярлы шәкертләр өстенә төшә иде.

Менә сиңа бик зур ашханә. Аның түшәме астына бик юан ике өрлек куелып, рәттән җепкә тагылган ыргаклар тезелгән. Шунда казаныңны асып, һәркем үз казаны астына ут ягып җибәрә. Кайвакытта бу ыргаклар, утын һәм күмер өчен сугыш та чыгып китә. Эш бик зурга китсә, казыйга хөкемгә барырга туры килә. Гаеп сиңа ауса, җәзаңны күрәсең: син ул көнне һәммә кеше ашын пешереп беткәнне көтәргә, шуңарчы аш пешерми торырга мәҗбүрсең. Адәм күренмәслек төтен эчендә тончыгып, мең бәла белән пешергән ашның, җеп өзелеп, җиргә авып киткән вакытлары да була… Бу эш бигрәк авыр, бу вакытта аш көтеп утырган хуҗаларга җавап бирергә кирәк.

Чәй эчкәндә самавыр кайнату мәсьәләсе дә бик җиңел түгел. Монда боз өстендәге самавыр авып китә. Анда самавырның борынын кемдер борып киткән дә, суы агып беткән, бөтен тирә-як су белән күл булган, самавыр эри башлаган. Аңа шунда ук салырга су юк. Шул ук вакытта күмер өчен сугыш, низаг чыгып китә. Кыямәт, мәхшәр!..

Мәдрәсә эчендә бер үк вакытта теләсә кем, теләсә нәрсә эшли, теләгән нәрсәсен укый яки бер дә укымыйча тик йөри.

Монда тырышып укыганда да әллә кая бара алмыйсың: атнасына ике-өч рәт сабак алырга, атна буенча шуны ятлап, тик йөрергә туры килә.

Бу мәдрәсәдә 96 нчы елның декабренә чаклы тордым. Шул вакыт эчендә бары җиде-сигез бит тәркип укыдым.

Ашау-эчү мәсьәләсен тәэмин итәр өчен, һаман самавыр куеп, аш пешереп йөрсәм дә, бервакытта теге шәкертләр, үзләре эшли башлап, мине урыннан мәхрүм иттеләр. Мин тагын да һичбер нәрсәсез калдым.

Шушы мөнәсәбәт белән үзебезнең Җилем-Каранга кайтып, эшләрне рәтләп килергә уйладым да, Уфадан кайтучы авылдашларны очратып, Хаҗигали исемле авылдашның йөз җирдән ямаган, ямала торгач, бик калын һәм авырга әйләнгән бишмәтен киеп, авылдашларның утын чаналарына утырып, авылга кайтып киттем. Кыешкы артта, буран эчендә торып калды…

Өч-дүрт ай читтә тору белән, авыл сагындырган иде. Читтә йөреп, шәкерт булып укып кайтканга күрә, өйдә дә ачык йөз белән каршы алдылар, бер-ике көнгә чаклы кунак кебек итеп тоттылар.