Анатоль Кудласевіч - Трынаццаць дзён (зборнік)

Ён не мог зразумець, што ўратавала яго, што дазволіла спыніць шалёны лёт, крутнуцца назад і скінуцца на зямлю, ці так было наканавана з самага пачатку: вярнуцца. Ці ён зрабіў нешта зусім нядаўна, ужо не ў целе, што прымусіла вякамі адпрацаваную механіку нябёсаў даць збой і дазволіць яму скарыстаць адтэрміноўку. Няўжо па-за целам зрабіў нейкі ўчынак на сваю карысць? Чаму такая жудасць была ў палёце? Жахлівае мяне чакала там, куды я ляцеў, ці пакутківа-невыносным з’явіўся сам касмічны палёт? Што чакала мяне, чаго я так баяўся?

Некалі потым, праз гады жыцця, ён нечакана ўспомніць гэтае здарэнне да драбніц. Але гэта будзе потым, яшчэ не хутка, праз страшэнны правал жыцця.

А пакуль што, як толькі вярнуўся на ложак, ён усвядоміў, што ляжыць з адплюшчанымі вачыма, але быццам падвешаны ў прасторы. Сцены пакоя, усе рэчы ходзяць ходырам. Усё круціцца вакол яго, нібыта ён цэнтр усяго сусвету. Гукі, надзвычай выразныя і ясныя, б’юць па вушах. Калі ён кранае коўдру – шум падаецца снежнай лавінай. «Шэрх, шэрх, шэрх…» – паўзе муха па столі.

«Шэрх-шэрх! Шухі-шухі-шухі!» – ён чуе, як яна перабірае магнатымі лапкамі.

«Бух!» – узрываецца насычаным шамаценнем цішыня: гэта ён ударыўся локцем аб сцяну. Але ўсё паціху запавольваецца і, нарэшце, спыняецца. Непрывычнае знікла, усё стала звычайным.

Крумкач наталяўся памяццю… Ён не ведаў тады, што вочы, якія выпіў некалі, будуць апошнімі чалавечымі вачыма. Але смерць заўсёды вабіла яго… І цяпер ён таксама, як дзвесце ці трыста гадоў таму, як крумкач, які сканаў на пабоішчы, упіўшыся крывёю, цяпер ён таксама адчуваў задоўга набліжэнне смерці. Ён гатовы быў чакаць хоць цэлую вечнасць, абы толькі яшчэ раз выпіць з вачэй сіняе неба, якое ў апошняе імгненне чалавечага жыцця чамусьці перакульваецца туды.

На ўсходзе ўжо развіднела. Каркнуўшы яшчэ раз, крумкач узмахнуў крыламі і зляцеў са старой таполі.

«Пранесла!» – першае, што выдыхнуў чалавек, і знясілена праваліўся ў глыбокі сон. Раніцай прачнуўся здаровым: хваробы як не было. (Калі гэта, сапраўды, была хвароба). І сябры, і знаёмыя заўважылі, што ён вельмі змяніўся апошнім часам. «Цябе як падмянілі!», «Цябе не пазнаць!», «Ты стаў іншым!» – наперабой здзіўляліся яны. А сам ён толькі паціскаў плячыма: не ведаю, такі ж самы, як і быў. Нічога не ведаю… І быў ранак… І быў дзень… І быў вечар… І прыйшоў другі дзень. І настаў трэці і чацвёрты… І надыйшло жыццё са сваімі штодзённымі клопатамі і засланіла ісціну. І чалавек забыўся на сваю сустрэчу з Ярасветам. Забыўся і пачаў жыць, як і раней. Праўда, аднойчы вельмі здзівіўся, калі заўважыў, што амаль увесь час перад акном яго дома на таполі сядзіць стары воран.

І зноў чорны, як ноч, і стары, як жыццё, крумкач, прашумеў цяжкімі натомленымі крыламі, важка апусціўся на старую таполю. Ён прылятаў сюды кожную ноч сорак гадоў запар. Галіна, на якую заўсёды садзіўся, – высахла, таму што кожную ноч крумкач калечыў старое дрэва вострымі кіпцюрамі.

Чалавек адчыніў акно, высунуўся ў ноч. Воран варухнуўся, павярнуў галаву на бок і, бліснуўшы слепаватым вокам, замёр. Здалёк можна было падумаць, што ён прырос да дрэва.

– Чорны воран, – пракрычаў чалавек, – чаму ты так любіш сіняе неба?

– Кар-ар! – адказаў крумкач. «Кар-ар!» – адгукнулася начное рэха.

І ўсё ўсплыло раптам, праз сорак гадоў жыцця, калі ўнук расказаў чалавеку пра свой жудасны «сон». Чалавек успомніў сваё – і яму стала прыкра і балюча: як жа так? Ён забыўся на самае важнае і галоўнае – жыў, як давядзецца, не думаючы ні аб чым, а недзе там, у чорным космасе, яго ўжо даўно чакаюць. І трэба прыйсці і прайсці няпройдзены адрэзак шляху, на які не хапіла смеласці ў маладосці. І там апошняе… Ён даўжнік! Як жа так? Яго ж папярэджвалі? Адпушчаны авансам… І зноў не паспеў. Забыўся. Што ж там? Цемрадзь… Пагібель… Канец… Канец? О, Божа…

За паўгода да таго, як споўнілася трыццаць тры гады, ён згубіў свой нацельны крыжык. Звычайная дробязь, але абставіны, пры якіх не стала крыжыка, стрэмкай заселі ў душы. Крыжык быў Віктаравым равеснікам і доўгі час ляжаў, загорнуты ў анучку, на дне абабітай каванымі арнаментамі скрыні разам з яго метрыкамі, са шлюбным пасведчаннем бацькоў і з матчыным медалём «За трудовую доблесть». І вось аднойчы (яму было тады гадоў 26) Віктар звярнуўся да маці.

– Ці ёсць той крыжык, з якім мяне хрысцілі?