Анатоль Кудласевіч - Трынаццаць дзён (зборнік)

Чалавек пашнарыў рукою па стале, адшукаў шнур і ўключыў настольную лямпу. Прыўстаў, дацягнуўся да кніжнай паліцы, узяў тоўстую кнігу, паклаў яе на калені, падагнуўшы ногі пад сябе, каб было зручней пісаць, і праз хвілінку на вокладку лёг чысты аркуш паперы.

«Але што ж такое душа? – напісаў ён і паглыбіўся ў сябе. – Кажуць, душа – гэта тое, што ад Бога. А цела? Яно што, хіба ад д’ябла? Таксама ж Бог дае (усміхнуся сваёй думцы: чаму менавіта з чырвонай гліны? Намёк на колер крыві?). – Што ж першаснае: душа ці цела? – пісаў далей чалавек. – Бог зляпіў чалавека, а потым удзьмухнуў у яго жывую душу: значыць, цела першаснае? Але ж ці быў гэты бяздушны злепак, звычайны кавалак чырвонай гліны, толькі знешне падобны да чалавека, ці быў ён па сваёй сутнасці чалавекам? Што ж першаснае? Ці не з гэтага пытання пычынаюцца спрэчкі ўсіх філасофскіх сістэм: душа з’яўляецца потым, калі чалавек вырастае і ў яго развіваецца свядомасць, або яна існуе ад самага пачатку, і чалавек толькі з часам пачынае разумець і адчуваць яе? Калі так, то навошта тады займацца выхаваннем дзіцяці? Усё бессэнсоўна! Калі з самага пачатку ёсць душа, не прывучыш чалавека рабіць дабро і пазбягаць зла: усё гэта альбо ёсць, альбо няма ад нараджэння. Чалавек жа не можа змяніць душу? Душа даруецца Богам, дык ад чаго ж столькі зла на зямлі? Адкуль яно бярэцца? Хіба Творца аднаму дае добрую душу, а другому – злую? І калі так, то ці вінаваты сам чалавек у сваіх грахах, атрымаўшы ад Бога дрэнную душу? Можа, акрамя божага семені падсяваецца яшчэ і д’яблава, як самасейнае зелле на жытнёвым полі, і калі чалавек забывае клапаціцца аб сваёй душы, дык буяе і глушыць астатняе злыбеда, як гарчак на ніўцы нерадлівага гаспадара, як васількі ў жыцце: нібыта прыгожыя, а па сваёй сутнасці – шкодныя. Але ж многа залежыць і ад самога чалавека. Яму даецца выбар, і выбар гэты – жыццё. Шлях яго шырокі: ад аднаго краю да другога, ад граху да святасці. І як чалавек пройдзе жыццёвы шлях – тую ж долю і зазнае. Ёсць выбар, і чалавек у ім гаспадар: як жыць, да чаго хіліцца – усё ж такі вырашае сам».

Аловак запіс над паперай, нібы раздумваючы, што пісаць далей.

Чалавек не памятаў, навошта прызвычаіўся запісваць думкі. Ужо гады тры, як бяссоннымі начамі браў чысты аркуш паперы і прывязваў думкі словамі. Але спачатку думку патрэбна было злавіць, як ловіць каўбой дзікага мустанга, трапна накідваючы на яго шыю ласо. Злавіць і звязаць, як звязваюць буйнага вар’ята, каб ён не нашкодзіў (думкі таксама бунтуюць душу), злавіць, звязаць і разгледзець, як разглядвае цікаўны заолаг якіх-небудзь матылькоў: а што яны сабой уяўляюць? Для ўсяго гэтага выкарыстоўваліся словы: прывязаная словамі да паперы думка ўжо не ўяўлялася такой жудаснай, а была хутчэй безабароннай і простай. Гэта дапамагала. Калі ў галаве праяснялася і заблытанае пытанне станавілася зразумелым, ён тут жа камечыў скрэмзаныя аркушы і больш ніколі да іх не вяртаўся. Часта напісанае дапамагала зразумець сябе. Але сёння выпрабаваная метода не спрацоўвала. Нешта зрушылася. Чалавек грыз аловак, сплёўваў чорную ад графіту сліну і ніяк не мог разабрацца са сваёй душою «Ёсць цела, ёсць душа, а ёсць яшчэ і Дух, – зноў запісаў ён, – якую ролю выконвае Дух? Глумленне над ім недаравальна ні ў гэтым веку, ні ў будучым. Можа, ён першааснова ўсяго існага?»… «І Дух Божы насіўся на водамі…» Нехта казаў, што цела – гэта храміна душы, значыць, сама душа – гэта, магчыма, скарбонка Духу? Але для чаго такая складанасць?» – чалавек адклаў спісаны ліст і задумаўся. Зноў успомнілася ўчарашняе: прыснілася ці адбывалася на самай справе? Пачыналася як звычайны сон: цягучае паглыбленне ў дрымотнае падсвядомае быццё, але потым пачало чаўпсціся штосьці невытлумачальнае: ні сон, ні ява, ні прывід, ні мроя… нешта сярэдняе.

Гэта было гадоў дзвесце ці трыста таму (птушкі не ўмеюць лічыць), яму тады было ўсяго гадоў трыццаць, і ён нічога яшчэ не ведаў. Старыя крумкачы, якім даўно пераваліла за трэццюю сотню, яшчэ за тыдзень пачалі злятацца на лысую паляну. Першы прыляцеў важак – пяцьсот гадоў яму было, і ён прыляцеў сюды паміраць. Агледзеў паляну мутным падслепаватым вокам, уцягнуў у сябе паветра – кожная жылка затрымцела ў старэчым целе, кожная жылка адказала яму на пытанне: «Тут!»

«Кар-рр-р!» – закрычаў крумкач. І самыя старыя крумкачы за дзясяткі кіламетраў пачулі ягоны кліч. Груганы гуртаваліся ў плойму. Пад вечар іх сабралася вельмі шмат. На другі дзень прыляцелі крумкачы сярэдняга ўзросту. Шэсць дзён зляталіся крумкачы на паляну.