Невядома - Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам [сучаснае польскае мысьленьне]

І гэта выточны пункт нашай гісторыі, надзвычай істотны і важны, але толькі выточны пункт, бо толькі пасьлей, на працягу наступных стагодзьдзяў у выніку пераўтварэньняў і складаных зьяваў утварыліся нашыя культуры, падставы нашай вартасьці як людзей, нашых вартасьцяў як палякаў, украінцаў, чэхаў і г.д., і адначасна эўрапейцаў. Бо ўсё дзеялася ў цывілізацыйным эўрапейскім коле, якое тады атаясамлівалася з заходнім і ўсходнім хрысьціянствам. І тое, што пасьлей будзе асабліва важна для ўсіх эўрапейскіх краінаў, а таксама і для нас, гэта той досьвед, які мы атрымалі ў наступныя стагодзьдзі, калі з такіх нашых сутыкненьняў фармаваліся якраз падставы нашых нацыянальных культураў.

Польшча, Чэхі, Вугоршчына — якія з Х, ХІ стагодзьдзя пачалі навязваць інтэнсіўныя кантакты з эўрапейскім Захадам — перанялі гэтае дынамічнае разьвіцьцё Заходняй Эўропы, таму ХІ, ХІІ, ХІІІ стагодзьдзе — гэта вялікія стагодзьдзі Заходняй Эўропы. Польшча, Чэхі, Вугоршчына разам увайшлі ў Заходнюю Эўропу і прынялі ня толькі хрысьціянства зь яго культурай, але і пэўныя грамадзкія структуры гэтай Эўропы, што было надзвычай важна.

Гэтую Заходнюю Эўропу ў пэрыяд яе незьлічоных посьпехаў — у ХІ, ХІІ, ХІІІ стагодзьдзі — стваралі не дзяржавы і грамадзтвы. Гэта быў рух зьнізу, гэта былі тысячы супольнасьцяў. Гарады і сёлы як супольнасьці з уласнымі законамі. Можна сказаць, што малыя дэмакратыі гораду і сяла стварылі Эўропу. Нашыя краіны ў ХІ, ХІІ і перадусім у ХІІІ стагодзьдзі перанялі гэтыя ўзоры і фармавалі сваю культуру шляхам спалучэньня пэўных собскіх элемэнтаў з элемэнтамі, перанятымі з Захаду.

Адначасова вельмі выразьліва з ХІІІ, XIV стагодзьдзя хада гісторыі прывяла да таго, што Польшча злучылася цеснымі сувязямі з новымі краінамі — такімі, як Вялікае Княства Літоўскае, якое ўзьнікла ў XIV стагодзьдзі і абыймала Літву, Жмудзь і вялікія прасьцягі былой Кіеўскай Русі, якія пасьлей утварылі Ўкраіну і Беларусь. На гэтых вялікіх абшарах польска-літоўска-рускай дзяржавы, калі не зважаць на палітычны аспэкт, мелі месца культурныя зьявы, якія аказалі вялікі ўплыў на фармаваньне падставаў украінскай, беларускай, летувіскай, польскай культуры, але адначасова ў гэтым фармаваньні ўдзельнічалі іншыя групы. Гэта надзвычай цікавая зьява, што ўдзельнічалі немцы — з ХІІІ стагодзьдзя вельмі інтэнсіўна і працягла. Найбольшым горадам польска-літоўска-рускай Рэчы Паспалітай быў Гданьск, асноўную папуляцыю якога складалі немцы-лютэране. Згадаем жыдоў, якія гралі такую вялікую ролю ў гэтай частцы Эўропы з XV–XVI стагодзьдзя; некалькі стагодзьдзяў гэта быў галоўны ў сьвеце асяродак жыдоў. Мы можам доўга гаварыць аб фармаваньні нашых культураў, але важна, каб мы ўсе памяталі, што ўсё гэта адбывалася ў Эўропе, у кантакце паміж намі і ў кантакце з Эўропай. Так, вялікую ролю гралі немцы, але якую вялікую ролю гралі італьянцы, паўсюль відаць на нашай прасторы, відаць і ў Кракаве, і ў Нясьвіжы, і ў Кіеве, і ў Вільні. Важкую ролю адыгралі і іншыя эўрапейскія краіны.

Гэта, зрэшты, досьвед, які ў сярэднявеччы, у XIV і XV стагодзьдзі, пэўным чынам падзялялі з намі вугорцы, што ўтварылі тады шматнацыянальную супольнасьць — каралеўства сьв. Стафана, дзе побач з вугорцамі жылі таксама харваты, славакі, румыны, сэрбы і іншыя народы, складаючы своеасаблівую мазаіку, форму фэдэрацыі. Вельмі інтэнсіўнае разьвіцьцё Вугоршчыны ў гэтую вялікую эпоху, пры блізкіх сувязях з Польшчай, было вырашальным для станаўленьня вугорскай культуры. Пасьлей Вугоршчыну напаткала катастрофа; гэта была параза ў бітве пад Могачам (1526), у выніку якой краіна была захопленая і падзеленая Турэччынай. Хаця ад гэтай катастрофы вугорцы паступова ачомуюцца, падставы вугорскай культуры сфармаваліся якраз у тыя стагодзьдзі.

Драматычная і гісторыя Чэхаў. Гэтая краіна адыгрывала вялікую ролю ў ХІІІ і XIV стагодзьдзях у нашай частцы Эўропы. Пасьлей былі гусіцкія войны і пошук новых рашэньняў. Вялікім чэскім досьведам у XV, XVI стагодзьдзях быў рэлігійны плюралізм. XVI стагодзьдзе прынясе надзвычай цікавы досьвед ува ўсе нашыя краіны, сужыцьцё ўжо ня толькі русінаў, украінцаў, беларусаў, летувісаў, палякаў, немцаў, жыдоў, але таксама каталікоў, праваслаўных, пратэстантаў розных галін. Гэтага шмат было ў Вугоршчыне і там, дзе заставалася пэўная свабода — у Трансыльваніі, і ў Чэхах — аж да катастрофы пры Белай гары (1620); было гэтага шмат і на прасьцягах шматнацыянальнай Рэчы Паспалітай.

А ў тагачаснай Эўропе з XVI стагодзьдзя вельмі выразьліва панаваў дзяржаўна-канфэсійны абсалютызм, які азначаў, што падданыя павінны былі ісьці за валадаром. У Расіі гэта быў праваслаўны абсалютызм, дзе-нідзе пратэстанцкі — як у Прусах, або каталіцкі — як у Аўстрыі. Усе сьцьвярджалі, што мусіць быць адна вера, а тут наўкола цябе жылі і суіснавалі розныя канфэсійныя групы. Гэта, безумоўна, не было ідэальным сужыцьцём, але ня трэба забывацца, што гэта быў свайго роду экспэрымэнт, адзіны ў сьвеце ў такім маштабе, зьдзейсьнены ўсёй Цэнтральна-Ўсходняй Эўропай.