Невядома - Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам [сучаснае польскае мысьленьне]

Цяжкасьць ці нават немагчымасьць такога дыялёгу палягае ў поўнай супрацьлежнасьці інтарэсаў польскага грамадзтва і партыі, а па сутнасьці, савецкай улады, якую рэпрэзэнтуе партыя. У прынцыповых пытаньнях, а менавіта незалежнасьці і дэмакратыі, паразуменьне немагчымае, бо гэтыя пастуляты азначаюць ліквідацыю партыі і канец савецкай дамінацыі. Прыхільнікі дыялёгу падкрэсьліваюць, што ён павінен вярнуць давер паміж грамадзтвам і партыяй. Дзіўна, што гаворыцца аб вяртаньні даверу, якога ніколі не было. Важнейшае, аднак, у тым, што гэты пастулят непрымальны для аўтэнтычнай апазыцыі з прынцыповых прычын. Абуджэньне палітычнай сьвядомасьці грамадзтва палягае перадусім у тым, каб яно заняло незалежніцкую пазыцыю, супрацьлежную саветызму, што пануе ў Польшчы. Гэта значыць, каб яно зразумела, што партыя, якая знаходзіцца пры ўладзе, ёсьць галоўным ворагам палякаў, да якога ніколі нельга мець даверу і які саступае толькі пад націскам і ад страху. Ужо сам факт навязаньня дыялёгу быў бы запярэчаньнем гэтай пазыцыі.

Гаворачы пра менш прынцыповыя справы, трэба сказаць, што цяжкасьці ў навязваньні дыялёгу вельмі значныя. Любое паразуменьне ня будзе мець сэнсу, калі не існуе гарантыя яго выкананьня. З досьведу мы ведаем, што ад усіх саступак, зробленых падчас пэрыяду крызысу, ПАРП заўсёды адмаўлялася, калі толькі цяжкасьці канчаліся. Пры існуючым ладзе апазыцыя ня мае ніякіх сродкаў, якія б маглі забясьпечыць выкананьне дамоваў. Апрача таго, цяпер няма і доўга ня будзе нікога, хто б меў права выступаць перад партыяй ад імя ўсяго грамадзтва. Дыялёг палягае на выстаўленьні патрабаваньняў і выкананьні саступак. Ніхто цяпер ня мае права рабіць саступкі ад імя ўсіх палякаў. Калі раней партыя рабіла выгляд, што праводзіць дыялёг з грамадзтвам, то як прадстаўнікі грамадзтва выступалі партыйныя вылучэнцы. Гэта заўсёды быў ашуканскі маналёг партыі, які меў наўвеце распружыць варожыя партыі настроі. З такім аўтэнтычная апазыцыя ня можа мець нічога супольнага.

Стаўленьне апазыцыі да партыі мусіць абапірацца на зусім іншыя падставы. Апазыцыя павінна імкнуцца стварыць у краіне такую сытуацыю, каб ПАРП баялася пасоўвацца задалёка ці то ў галіне эканомікі (эксплюатацыі рабочых і зьніжэньня ўзроўню жыцьця) ці палітычнага ўціску (правоў чалавека і палітычных правоў). Цяжка дакладна вызначыць, дзе пралягаюць гэтыя межы талеранцыі, і цяжка таксама сказаць, у чым будзе складацца рэакцыя грамадзтва, калі яны будуць пераадолены. Сутнасьць пытаньня, аднак, ясная, ідзецца пра тое, каб улада баялася гэтай рэакцыі. Ілюстрацыяй такой сытуацыі ёсьць паводзіны ў часе забурэньняў 1970 і 1976 гг. У 1976 годзе ўлады не насьмеліліся дзейнічаць з такой брутальнасьцю, як у 1970 годзе. Яны скасавалі павышэньне цэнаў ужо назаўтрае, а не праз два месяцы, і было відаць, што яны пачынаюць лічыцца з грамадзкай думкай. Гэта быў непасрэдны вынік адраджэньня аўтэнтычнай апазыцыі.

Можна дапускаць, што гэты працэс будзе разьвівацца і надалей. Гэта значыць, што з аднаго боку апазыцыя будзе кансалідавацца, выступаць усё больш пасьлядоўна і абумоўліваць усё вузейшае поле для варожых грамадзтву манэўраў ПАРП. Але да гэтай мэты прыводзіць не дыялёг, а непасрэдная актыўнасьць або пагроза гэткай актыўнасьці.

д) Легальнасьць і публічнасьць

Асноўнай праблемай для аўтэнтычнай апазыцыі ёсьць пытаньне, павінна яна быць яўнай ці кансьпірацыйнай, легальнай або функцыянуючай па-за законам. Ува ўмовах саветызму ня можа быць адназначнага адказу на гэтае, здавалася б, простае пытаньне. Таму што існуе вялікая колькасьць разыходжаньняў паміж тым, што напісана ў канстытуцыі і законах, і штодзённай практыкай уладаў, якія, як вядома, не дазваляюць грамадзтву карыстацца прадугледжанымі законам свабодамі. Такім чынам, легальнай або нелегальнай, г.зн. перасьледаванай законам, ёсьць дзейнасьць, на практыцы вырашаюць не апазыцыянэры, а ўлады. І таму ніводная апазыцыйная акцыя ня можа мець пэўнасьці, ці не сутыкнецца яна зь перасьледам і таму ці ня стане ў гэтым сэнсе нелегальнай. На практыцы большая частка апазыцыйнай дзейнасьці праводзіцца і, безумоўна, будзе праводзіцца ў межах, дазволеных пісаным правам, але будзе далёка выступаць за межы таго, што на практыцы дазваляюць спэцслужбы. Перасьлед за дзейнасьць, якую не забараняе закон, дае апазыцыянэрам моцную пазыцыю, калі дойдзе да судовай справы, а таксама пры апэляцыі да грамадзкай думкі. Любая такая справа, якая атрымлівае грамадзкі розгалас, выкрывае прыроду саветызму і кампрамэтуе лад. Таму існуюць сур’ёзныя аргумэнты на карысьць таго, каб апазыцыйную дзейнасьць праводзіць у межах закону. Гэта, аднак, не дае ніякай гарантыі, што яна ня будзе забараняцца ці перасьледавацца ўладамі. Таму няма ніякай падставы, каб рух, які імкнецца да зьмены ладу і ставіць пад сумнеў яго фундамэнтальныя асновы, заўсёды скрупулёзна выконваў існуючыя нормы права. Кіравацца трэба актуальнай сытуацыяй і веліччу справы, за якую змагаецца апазыцыя.