Невядома - Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам [сучаснае польскае мысьленьне]

Такую ж ролю Польшча адыгрывала і ў дачыненьні да разьмешчанай далей на Усходзе Расіі. Перш як яна ў часы Пятра I навязала беспасярэдні кантакт з Заходняй Эўропай і наўпрост з такіх краінаў, як Прусія, Францыя, Англія або Галяндыя, пачала сіляць узоры культурных ператварэньняў, раней, у XVII стагодзьдзі, гэтую ролю адыгрывала Рэч Паспалітая. З аднаго боку, польская мова, польскія літаратурныя і культурныя здабыткі (якія, зрэшты, часта былі перакладамі на польскую мову заходняй літаратуры), адзеньне і польскія ўзвычаеньні былі распаўсюджаныя ў Расіі ў другой палове XVII стагодзьдзя, асабліва ў часы кіраваньня Сафіі і яе фаварыта Галіцына; з другога боку, культурныя ўзоры, выпрацаваныя ў кіеўскай Магілянскай Акадэміі, рэлігійныя канцэпцыі духавенства з Украіны і Беларусі ўплывалі на рэлігійныя, звычаёвыя і культурныя ператварэньні тагачаснай Расіі. Палітычны, эканамічны і культурны крызыс, які закране землі Рэчы Паспалітай напрыканцы XVII і ў першай палавіне XVIII стагодзьдзя, прывядзе да таго, што зварот да польскіх або заходнярускіх узораў страціць значэньне, а Расія навяжа кантакты з Захадам ужо без пасярэдніцтва Рэчы Паспалітай.

Гаворачы аб падзелах Эўропы, аб вялікіх і старадаўных рэгіёнах, якія разрозьніваюць наш кантынэнт, мы найчасьцей здавальняемся разгледжаным намі культурным падзелам на заходнюю і ўсходнюю, лацінскую і бізантыйскую Эўропу.

Гісторыкі, і ўпаасобку гісторыкі грамадзка-эканамічных дачыненьняў, выдатна ведаюць яшчэ і аб іншым падзеле Эўропы, які ўзьнік на рубяжы сярэднявечча і навейшых часоў і існуе ў прынцыпе дагэтуль, у дадатак узмоцнены яшчэ і палітычным ды эканамічным падзелам Эўропы з 1917 і 1945 году. Я маю на ўвазе падзел уздоўж ракі Лабы на заходнюю Эўропу — якая з XVI стагодзьдзя эвалюцыянуе ў бок капіталістычнай эканомікі, з імкліва разьвіванымі гарадамі, гандлем, рамёствамі і прамысловасьцю, з чыншавай гаспадаркай на сяле, а таксама на ўсходнюю Эўропу — якая перажывае г.зв. другаснае аднаўленьне прыгону, зь перавагай гаспадаркі, у аснову якой былі пакладзеныя паншчына і фальваркавая залежнасьць, са слабым разьвіцьцём прамысловасьці і гандлю, з паволі ўзьнікаючым унутраным рынкам. Гэтыя адрозьненьні эканамічных мадэляў усходняй і заходняй Эўропы і прывялі да глыбокай адметнасьці грамадзкай структуры ў абедзьвюх частках Эўропы. Тымчасам калі ў Заходняй Эўропе хутка расла заможнасьць, а дзякуючы гэтаму і палітычнае ды культурнае значэньне буржуазіі, на ўсходзе Эўропы ўлучна да ХХ стагодзьдзя дамінуючую ролю адыгрывалі вялікія земляўласьнікі. Іншым быў і лёс у абодвух рэгіёнах найбольш шматлікага да ХХ стагодзьдзя грамадзкага слою, якім зьяўлялася сялянства.

Рэч Паспалітая ў цэлым была разьмешчана ў так зразуметай усходняй Эўропе побач з такімі дзяржавамі, як Прусія, габсбурская манархія і расійская імпэрыя. Мала таго, можна сьмела сказаць, што Рэч Паспалітая прэзэнтавала нават ідэальны ўзор гэткай тэндэнцыі разьвіцьця. Якраз тут найраней пачала разьвівацца заснаваная на прыгоне фальваркавая гаспадарка, якая дастаўляла вялікую колькасьць прадуктаў на заходнеэўрапейскія рынкі і дзякуючы гэтаму забясьпечвала ўзрост багацьця магнатаў і польскай шляхты, прынамсі так доўга, як доўга існавала выгадная для сельскагаспадарчай вытворчасьці кан’юнктура, г.зн. да сярэдзіны XVII стагодзьдзя. Я мяркую, што паміж спэцыфічным рэспубліканскім ладам Рэчы Паспалітай, з дамінуючай роляй шляхты, абмежаванай манаршай уладай і заможнасьцю гэтага слою існавала беспасярэдняя сувязь.

Таму калі мы гаворым аб Эўропе і яе падзелах, аб месцы паасобных краін у гэтай Эўропе, мы павінны памятаць аб абодвух вялікіх гістарычных падзелах — і тым, які сфармаваўся ў раньнім сярэднявеччы ў выніку рэлігійнага падзелу, і тым, які пачаў функцыянаваць, пачынаючы з рубяжа сярэднявечча і навейшых часоў і сутнасьцю якога былі розныя шляхі эканамічнага і грамадзкага разьвіцьця.

Заняпад Рэчы Паспалітай у канцы XVIII стагодзьдзя прывёў да таго, што лёс паасобных земляў былой Рэчы Паспалітай склаўся па-рознаму. Гэта мела вялікі ўплыў як на далейшае разьвіцьцё грамадзка-гаспадарчых дачыненьняў, так і на разьвіцьцё культуры — у залежнасьці ад палітычнай кан’юнктуры дадзенай тэрыторыі. Ніводная з нацыяў, якія жылі ў Рэчы Паспалітай, не атрымала дзякуючы падзелам незалежнасьці, а дзьве найвялікшыя, г.зн. польская і ўкраінская, былі падзеленыя паміж некалькімі дзяржаўнымі арганізмамі.

Для разьвіцьця народаў, якія некалі ўваходзілі ў склад Рэчы Паспалітай, наступілі, прынамсі, ня лепшыя часы. Заняпад царскай імпэрыі ў 1917 годзе, распад габсбурскай манархіі і параза Нямеччыны ў 1918 годзе прынесьлі двум народам былой Рэчы Паспалітай свабоду амаль на 20 гадоў. Я маю на ўвазе Летуву і Польшчу. Украіна і Беларусь і надалей заставаліся несамастойнымі, перажываючы чужую дамінацыю. Пасьля ІІ сусьветнай вайны таксама не адбылося свабоднага разьвіцьця гэтага рэгіёну Эўропы. Толькі падзеі апошніх пяцёх гадоў і атрыманьне ўсімі чатырма народамі былой Рэчы Паспалітай незалежнасьці могуць, здаецца, стварыць новыя, лепшыя ўмовы для самастойнага культурнага разьвіцьця гэтых краін. Гэтага шанцу пасьля столькіх стагодзьдзяў надзвычай цяжкага досьведу нельга змарнаваць.