Невядома - Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам [сучаснае польскае мысьленьне]

Да 1908 г., да басьнійскага крызысу, Расія рэдка зьвярталася да гэткай карты. Паступова гэта пачало адбывацца ўсё часьцей, дзеля чаго выкарыстоўвалася жангляваньне падтрымкай для харватаў, сэрбаў, славінцаў, а таксама славян з поўначы і ўсходу падвойнай манархіі: чэхаў і ўкраінцаў. Гэтая палітыка хутка пачала прыносіць посьпех. На расійскую прапаганду аказаліся падатлівымі амаль усе вышэйзгаданыя нацыі — перадусім, безумоўна, сэрбы, менш чэхі, для якіх русафілізм напару зьяўляўся жупелам, што быў пакліканы схіліць Вену да саступак. Апрача таго, чэхі мелі яшчэ канкуруючую ідэю супольнасьці ўсіх славян у абсягу Аўстрыі і даводзілі, што манархіі ў сапраўднасьці пагражае не панславізм, а пангерманізм. У барацьбе зь ім супольная назва аб’яднала б славян, але не — як даўней — пад кіраўніцтвам Расіі, а на дэмакратычных прынцыпах, у саюзе раўнапраўных нацыяў. Перашкодай у гэтых пекных плянах былі, аднак, зноў палякі, якіх — на думку Крамаржа — належала наўперад адцягнуць ад немцаў, а пасьля памірыць з расійцамі. Бо бяз згоды гэтых дзьвюх вялікіх славянскіх нацыяў ніякая супольнасьць ня ўдасца.

Калі ў 1905 годзе цар Мікалай ІІ выдаў маніфэст аб скліканьні Дзяржаўнай Думы, надзеі Крамаржа яшчэ больш узрасьлі. У Расіі зьявіліся нэаславісты (Шарапаў, Філевіч, Трубяцкой, Бабрынскі), якія дыстанцыяваліся ад панславізму і пагаворвалі на тэму наданьня Каралеўству Польскаму аўтаноміі. Крамарж, які ўважаў усё гэта за чыстую манэту, быў блізкі да эўфарыі. Недавер заставаўся толькі ў палякаў, якія да запалу чэхаў паставіліся без энтузіязму.

Ня выключана, што тэарэтычна гэта выглядала як нейкі польскі комплекс, аднак нэаславізм — у адрозьненьне ад панславізму з антыраманскім ухілам — меў антыгерманскае вастрыё і замест дамінаваньня расійцаў, заўсёды непажаданага для палякаў, абвясьціў братэрства славян. Менавіта таму найбольш прыхільнікаў гэтая ідэя знайшла на тых землях, якія пасьля Трэцяга разьдзелу Рэчы Паспалітай былі далучаныя да Прусіі і якія дазнавалі бязьлітасную германізацыю, а найменш у аўтаномнай Галіччыне, якая карысталася нацыянальнымі свабодамі і дзе выклікаць антынямецкія настроі было найцяжэй. У Познані аб Расіі пісалі лепей, чымся на астатніх польскіх тэрыторыях, бо маючы ў якасьці выбару два ўціскі, мы аддаем перавагу расійскаму, паколькі, як ні як, гэта нашы браты-славяне, а апрача гэтага, перасьлед зь іх боку не такі пасьлядоўны, як зь нямецкага боку. У Галіччыне, у сваю чаргу, мала хто верыў у добрыя інтэнцыі царызму, а ўвесь нэаславізм разглядаўся як новы варыянт панславізму, які можа прынесьці адмоўныя наступкі. У Каралеўстве ўрэшце ўзьнікла жаданьне выпрабаваць нэаславізм на практыцы — спадзяваліся на лібэралізацыю і адлігу. Кіраўнік нацыянальных дэмакратаў Роман Дмоўскі прызнаў, што нацыянальнай справе гэта дае нейкія шанцы, і апэляваў у сувязі з гэтым да палітыкі разумнай угоды з Расіяй і прылучэньня да нэаславісцкай дзейнасьці, зыніцыяванай Каралем Крамаржам. У 1908 г. у вядомай кнізе «Нямеччына, Расія і польская праблема» Дмоўскі пасунуўся яшчэ далей; ён раіў парваць з дыктатурай традыцыі паўстаньняў у палітычным мысьленьні палякаў, пераацаніць стаўленьне да Расіі і за галоўнага ворага прызнаць Нямеччыну. А нэаславізм трэба выкарыстоўваць тактычна, як поле, на якім польскія нацыянальныя памкненьні маглі б выявіцца больш свабодна.

Ці прывялі ідэі Дмоўскага да посьпеху? Цяжка сказаць. За ім пайшлі «познаньцы» , кёнігсбэрскія нацыянальныя дэмакраты і некаторыя кансэрватары з Партыі Рэальнай Палітыкі. Бальшыня — у сілу сваёй пасіўнасьці — зь цяжкасьцю адрывалася ад думкі, што Расія не зьяўляецца галоўным ворагам. Не пайшлі таксама за ім асабліва ўплывовыя галічанскія нацыянальныя дэмакраты, тлумачачы, што нават калі Расія не зьяўляецца ворагам нумар адзін, то Аўстра-Вугоршчына, нягледзячы на яе саюз з Прусіяй, — нашмат больш надзейны бар’ер супраць прускай экспансіі, чымся Расія. Дазнаньні Галіччыны былі абсалютна іншай якасьці. І такімі моцнымі, што перад імі мусіў саступіць нават аўтарытэт Дмоўскага.

* * *

Найбольш пасьлядоўнымі ў крытыцы нэаславізму былі, аднак, кракаўскія кансэрватары. Для іх нэаславізм ад пачатку ня меў сэнсу, паколькі Расія не пераставала быць галоўным ворагам, таму што — падкрэсьлівалі яны — яна ня мае і ніколі ня мела нацыянальнай палітыкі, царызм як трымаўся, так і трымаецца абсалютызмам, а так званая Дзяржаўная Дума зьяўляецца хутчэй карыкатурай на парлямэнт і па-ранейшаму ставіцца да палякаў гэтак блага, што горш цяжка ўявіць. Таму рэальна нацыянальныя польскія інтарэсы можа адстойваць адно Аўстрыя; тая Аўстрыя, якая дазваляе нацыянальна разьвівацца ў кантэксьце заходняй культуры і зь якой Польшча спрадвеку жыла ў лучнасьці. Нэаславізм жа раней ці пазьней паддасьць палякаў пад загад расійцаў і рэкрутуе іх для ўсходняй культуры. Не гаворачы ўжо аб тым, што лёзунгі аб адзінстве славян ёсьць звычайнай шырмай, за якой крыюцца добра вядомыя, імпэрыялістычныя мэты Расіі.