Невядома - Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам [сучаснае польскае мысьленьне]

Дагэтулешнюю царкоўную арганiзацыю ў пэўнай ступенi закранулi i зьмены ў межах, адбытыя пасьля першай сусьветнай вайны: магутныя летувiскiя зборы адпалi пасьля стварэньня гаспадарства са сталiцай у Коўнi, маючыя багатую гiсторыю Слуцак i Койданава апынiлiся ў Беларусi i разам зь ёй у СССР. Структура ацалела практычна як збор у Вiльнi (разам са штучнымi дэ факта некалькiмi iншымi парафiямi), i ў дадатак скаланалася скандальнымi разводнымi працэсамi, розгалас пра якiя iшоў па ўсёй Польшчы. Зрэшты, не надоўга, бо пасьля 1945 г. гаварыць пра яе ўжо не выпадала [102].

Тэкст перакладзены паводле аўтарскага рукапісу.

Марцэлі Косман— вядомы польскі гісторык, прафэсар, доктар габілітаваны. Cпэцыялізуецца на дасьледаваньні гісторыі культуры і рэлігіі, гісторыі прэсы і палітычнай культуры, гістарычных узаемадачыненьняў паміж Польшчай, Летувой і Беларусяй. Яго апошнія творы — «Wilno — dawniej i dziś» (Wydawnictwo Adama Marszałka, 1993), «Poczet prymasów Polski» (Wydawnictwo «Spółka Wydawniczo-Księgarska, 1997), «Ogniem i Mieczem: prawda i legenda» (Wydawnictwo GMP, 1999).

У «Думках аб філязофіі гісторыі» Ёгана Готфрыда Гэрдэра вобраз славян зьяўляецца аднабаковым і амаль ідылічным: славяне ціхія, пакорныя, лагодныя, яны шануюць справядлівасьць і мір, яны нясхільныя да агрэсіі, але ім часта надараецца быць яе ахвярай. Яны пасіўныя ў няшчасьці і няздольныя стварыць гнуткай вайсковай арганізацыі. Яны ўяўляюць сабой супрацьлегласьць германцам і пагатоў азіятам, якім яны часта былі ня ў стане аказаць супраціву, плацячы крывёй за свае ўяўныя цноты.

Гэткай — на думку Гэрдэра — была мінуўшчына славян. Будучыня ўяўлялася не нашмат лепшай. Учорашняя слабасьць мела стаць заўтрашняй сілай, а ўчорашняя сіла — слабасьцю. Прагрэс цывілізацыі прывёў да таго, што заканадаўства і палітыка ў Эўропе спрыялі і пакліканы былі спрыяць ува ўсё большай ступені не ваеннаму духу, але ціхай працы і мірным гандлёвым стасункам паміж нацыямі. Таму славяне сваёй дабрынёй і лагоднасьцю ўжо даўно апярэдзілі сучаснасьць і найлепей падрыхтаваліся да спатканьня з будучыняй. У гэтым таксама палягаў іх вялікі гістарычны шанец.

Для Гэрдэра розьніцы паміж паасобнымі славянскімі этнасамі па сутнасьці не існавала. Засяроджваючыся на характаралёгіі і будуючы разнастайныя псыхалягічныя контраэфэкты, ён мала ўвагі надаваў разуменьню апрычонасьці гістарычных, асабліва меншых, этнасаў. Кожны без выключэньня славянін — незалежна ад таго, чэх ён або расіец — будучы пасіўным у мінуўшчыне, меў быць актыўным у прыйсьці. Дагэтуль ён няшмат зрабіў для агульнаэўрапейскіх дасягненьняў, але пэрспэктывы на будучыню меў харошыя.

Славяне, безумоўна, бачылі сябе інакш, менш «сынтэтычна» . Расійцы і палякі стварылі вялікія дзяржавы, якія стагодзьдзямі супернічалі паміж сабой, кожная з гэтых нацыяў мела свой «залаты век» і гістарычныя прэтэнзіі, бо кожная брала чынны ўдзел у гісторыі Эўропы.

З канцэпцыяй Гэрдэра параўнаем, напрыклад, канцэпцыю гісторыі славян Станіслава Сташыца. Тым больш, што яна дакладна адваротная: не Эўропа зьяўляецца шанцам для славян, але славяне становяць шанец для Эўропы. — Хто ня даў пранікнуць усім дзікім, усім азіяцкім навалам у Эўропу? Палякі. Хто заўсёды затрымліваў нязьлічаныя орды татараў, башкіраў, калмыкаў, казакаў і туркаў, што несьлі меч і агонь у Эўропу, і разьбіваў іх на берагох Віслы, Буга, Дняпра, Дона і Днястра? Палякі. Хто ад бусурманскага ярма вызваліў сталіцы эўрапейскіх каралёў? Палякі...Такім чынам, не было ніякай прыроджанай пасіўнасьці славян, насупраць, Эўропа магла спакойна разьвівацца, бо на яе ўсходнім краі са зброяй у руках стаялі славяне — перадусім палякі, а таксама і расійцы, што сумленна, хоць і без энтузіязму, адзначае Сташыц.

Належыць дадаць, што ў багатай польскай публіцыстыцы мінулага стагодзьдзя гэты апошні акцэнт зьяўляецца хутчэй выключэньнем. Ужо Гуга Калантай, замілаваны ў зорку Напалеона і перакананы, што цывілізаваная Эўропа скончыцца на ўсходзе ад Польшчы, вылучаў Расію з «эўрапейскай рэспублікі» . Нешта падобнае адбылося і з рамантыкамі, якія пасьля пэрыяду захапленьня хутка расчараваліся ў сваіх расійскіх калегах. Расія супольна з Прусіяй і Аўстрыяй ажыцьцявіла падзелы Польшчы, але потым пераможаны паляк з пагардай паставіцца да расійскага заваёўніка. Пачне нарастаць узаемная прадузятасьць. Дружба Пушкіна і Міцкевіча будзе кароткатрывалая. Пушкін напіша некалькі антыпольскіх твораў, поўных гневу на шалёныя задумы палякаў; Міцкевіч адкажа зьнішчальным памфлетам аб дзікіх расійцах. Аб супольных славянскіх каранёх тады гаварылі мала. Польская «нацыянальная філязофія» з пачатку XIX стагодзьдзя (упаасобку Браніслаў Фэрдынанд Трэнтоўскі) акцэнтавала асаблівасьці гістарычнага быцьця кожнай нацыі, а не супольныя элемэнты нацыяў. Усіх славян у сапраўднасьці характарызуе кантамінацыя элемэнтаў нямецкага ідэалізму і раманскага рэалізму, пісаў Трэнтоўскі. Гэта, аднак, не датычыць расійцаў, бо пад назвай славян у іх выпадку трэба разумець варагаў і ўсё, што паходзіць з Залатой Арды.