Вольга Іпатава - Знак Вялікага магістра

І цяпер, калі яна, размінаючы свае кароткія пальцы, наморшчыўшы лоб, разважала, хто б мог напасці на яе слуг, той жа голас раптоўна падказаў ёй: “Вітаўт! Сын Кейстута!”. І яна адразу паверыла яму.

…А можа, гаварыла ў ёй даўняя віна, і яна імкнулася перакласці яе на таго, перад кім сама была вінаватая? Бо ні цяпер, ні раней не хацела ўзгадваць лідская княгіня, што менавіта яна, Марыя, дабілася-ткі колькі гадоў таму ад Ягайлы злашчаснага загаду, згодна з якім палонены Вітаўт ужо ня выйшаў бы з Крэўскага замка жывым, гэтак жа, як і перад тым ягоны бацька Кейстут. Як радавалася яна смерці Кейстута! Але мусіў бы заплаціць за ейнае няшчасце і ягоны сын!

Так, яна, і толькі яна (праўда, пры падтрымцы маці, княгіні Юльяны), угаварыла брата напісаць той ліст да кашталяна Крэўскага замка Прокшы. Ягайла, нягледзячы нават на просьбы маці, не хацеў яго падпісваць: ён слабы духам, малодшы ейны братка! – але знайшлася ўсё ж хвілінка, калі яны ўдваіх з матуляй змаглі дабіцца свайго.

Заплюшчыўшы вочы, яна ўзгадала той верасень 1382 году – густы, як гарбузовая каша, туман завіс за слюдзяным вакном высокай вежы ў вялікакняскім замку ў Вільні, ліпнуў да вокнаў і свечкі не маглі разагнаць шэрай імжы ў пакоі, кідаючы бледна-жоўтыя плямы святла на залатую аблямоўку Ягайлавага каптана, на яго бледны, чамусьці таксама жаўтаваты твар. Яна ціхенька пагладзіла брата па мяккіх русявых валасах. А левай рукой моцна, нібы ён мог зваліцца з дубовага стала, трымала пергамент са злавеснымі словамі, якія неслі смерць гэтаму паганцу Вітаўту, народжанаму ад чараўніцы. Ягайла глядзеў на пергамент – той, нягледзячы на сьвятло, чамусьці таксама выглядаў шэрым, як туман за вакном, і пяро ў яго руцэ мелка трэслася.

– Ён вучыў мяне скакаць на кані! – яго словы былі, як стогн.

– Ягоны бацька пазбавіў цябе стальца! Ён сілай узяў замак і аб’явіў сябе вялікім князем! Кім бы тыў быў сёння, каб я не штурхала цябе ў бок і не патрабавала дзейнічаць? – ад вакна азвалася Юльяна. Высокая, грузная, у зялёнай, пад колер вачэй сукні, аблямаванай рудой лісой, яна лашчыла пушыстую котку, што ляжала на каленях, і ў такт сваім словам прыстуквала нагой, абутай ў жоўтыя скураныя бачуркі – чаравікі. У ёй была заўсёдная сіла, і ён, як мог, імкнуўся не паддацца ёй. Усё ж ён – вялікі князь і ўладар, а яна ўсяго толькі княгіня – маці!

– Бог не папусціў, я вярнуў сабе трон і ўсе правы!

Брат злаваўся, яна, Марыя, гэта бачыла і ведала, аб чым ён думаў: усе яго словы чамусьці гучалі як стогн.

– Але патраціў на тое два гадавыя даходы! – парыравала Юльяна. Яна прывыкла ціснуць на сына, – каб не яна, ён бы так і застаўся простым князем, якога са стальца скінуў Кейстут. І тады – навошта ўсе гэтыя гады, калі яна разам з мужам умацоўвала праваслаўную частку Княства ў процівагу жамойцкай, Кейстутавай?

– Вітаўт брат мне!

– Сцеражыся, сын! Ён будзе помсціць за бацьку – такі закон жыцця! І ты хочаш пакінуць яго жывым?!

Марыя дзівілася гэтай братавай слабасці. Ну і што, што Вітаўт стрыечны брат? Родзічы якраз і ёсць самыя небяспечныя. І Вітаўт ім радня, і Кейстут ім дзядзька. Але ж менавіта дзядзька другі раз зрабіў яе ўдавою!

…Марыя, нібы зноў перанёсшыся ў той дзень, нанова, як старонні сведка, слухала няўмольны голас маці, якім тая нібы схіляла сына над пергаментам, што ляжаў перад ім. І зноў памятала тое помслівае, гарача-радаснае пачуццё, з якім трымала ліст – загад аб смерці Вітаўта, на якім Ягайла павольна, сагнуўшыся, нарэшце выводзіў чорным атрамантам [11] чарніла сваё імя. [12] некаторыя беларускія даследчыкі абвяргаюць сцверджанні польскіх даследчыкаў, што Ягайла быў непісьменным Яны былі, разам з пісарам, што трымаў напагатове пячатку і воск, учатырох у пакоі. Кашталян віленскага замка з двума памагатымі стаяў за дзвярыма, гатовы тут жа паслаць ганца ў Крэва. Аб тым таксама паклапацілася яна, Марыя, – каб ніхто не дагнаў ганца, калі раптам брат зноўку перадумае…

Бог, ці, хутчэй, д’ябальскія сілы, якія дапамагалі гэтаму… ганарыстаму пярэваратню, не далі здзейсніцца справядлівасці. Перад самым прыездам ганца са смертаносным лістом ён збег з Крэўскай вежы, апрануўшыся ў жаночы плашч прыслужніцы. І як мог разумны Прокша дазволіць, каб разам з Вітаўтавай жонкай Ганнай у вежу да Вітаўта прыходзіла і прыслужніца Алена? Алена, нявеста Рыгора Амуліча, якога перад тым забілі разам з Кейстутам! Хіба не зразумела было, што дзеўка будзе помсціць усім, хто замешаны ў забойстве каханага! Гэтак жа адпомсціла яна, Марыя, за смерць мужа, хай і нялюбага напачатку. А тая пакаёўка, кажуць, моцна кахала свайго Рыгора. Рыгора, а ня Вітаўта!