Дубавец Сяргей - Практыкаванні

Крытык, калі хочаце,— гэта літаратар, які праз сваю асаблівую дасведчанасць у нябачных чытачу таямніцах творчасці, у літаратурных набытках гісторыі i свету арганічна не можа пісаць пасрэдныя творы. Як рамеснік, я думаю, кожны крытык — патэнцыяльны празаік ці паэт, прычым не з горшых. Гэта, дарэчы, i спакушае некаторых крытыкаў «падняць свой цэнз». Напрыклад, калі А.Станюта добра ведае механіку творчасці, чаму б яму не напісаць аповесць?

Асабіста мне цікава зрабіць тое, чаш я зрабіць не магу. Бо літаратура — есць пераадоленне сябе. Не ў сэнсе 5 старонак у дзень, a ў сэнсе — зрабі ўсё, што можаш, i трошкі больш. Дзе пачынаецца гэтае самапераадоленне — там сканчаецца рамяство. Пісаць такую прозу, як пішуць Рубанаў ці Саламаха, такія вершы, як у Камейшы ці Мятліцкага... Тут для мяне няма таямніцы, i таму мне гэта не цікава.

Я лічу, што пры сённяшнім становішчы нашае літаратуры, гіры ейных хваробах не называць ёй у твар гэтыя хваробы, абыходзіцца агульнай фразай, кал i настаў час пераацзнкі, i спадчыны, i сучаснага даробку,— проста не мае сэнсу. Магчыма, гэта i прымітыўны падыход, але ў кожным артыкуле пры кожнай выснове павінны фігураваць пэўныя творы i імёны. Такой пазіцыі ў сучаснай крытыкі няма. Яна па інерцыі больш схільная да намекаў. А можа, i не па інерцыі, а па сваей імітатарскай сутнасці?..

1989

СП I Я

Словы «я» i «мы» адрозніваюцца гэтаксама, як «вытворчасць» i «размеркаванне». Што тут першаснае? Досвед вялізнай дзяржавы, якая 70 гадоў перад усім ставіла «мы», размеркаванне, гэты досвед — нашае цяперашняе жыцце. I літаратура.

Я — «ego» — стала знакам дрэннае маралі. Нібы катвігамі, яно абчаплянае ўсялякімі «ізмамі» i «цэнтрызмамі». Ягоны здаровы сэнс прадзіраецца да жыцця ў вышядзе самых розных эўфемізмаў: «вярнуць пачуццё гаспадара», «індывідуальная творчая праца», «суб'ектыўны фактар»...

Вярнуць пачуцце гаспадара — абсурдны лозунг часу. Вярнуць можна тое, чаш не маеш. А «я» тут. Гаспадар, вытворца i творца — тут, у кожным з нас. Як, дарэчы, i мова, i нацыя, i літаратура,— тут. I не мову трэба вяртаць цароду, а сябе — мове, не літаратуру — народу, а сябе — літаратуры. Інтымнае трэба вяртаць інтымна. А шлях ратунку — гэта чарговая мабілізацыя «мы», чарговае размеркаванне i пераразмеркаванне, ад якога, вядома, ні мовы, ні нацыі, ні літаратуры не прыбудзе. Ці вы яшчэ не адчулі бясплённасць вашых пажарных высілкаў?

Вярнуць сябе — гэта значыць вярнуць сабе волю, свабоду.

Вярнуць мову, літаратуру, нацыю — гэта значыць вярнуць «я» мове, літаратуры, нацыі.

Сапраўдны ратунак мовы — у вызваленні яе з-пад манаполіі вузкага асяродку карыстальнікаў i вузкіх жа нарматываў. Боязна. Я не магу надрукаваць свае думкі сваёй мовай ні ў адным афіцыйным выданні.

Мае думкі там будуць прыведзеныя да афіцыйных моўных карматываў. З мяккім знакам ці без яго — гэта не толькі два розныя правапісы, але i два розныя мысленні.

Вы хочаце, каб загаварыў народ. А народ не хоча i не будзе гаварыць на мове, якая, апрача ўсяго іншага, не сама па сабе, не апафеоз пэўнага нацыянальнага светапогляду, a ўсяго толькі люстэрка пэўнай сацыяльнай дактрыны, дрэнны варыянт, «наречие» ішлай мовы — вялікай, магістральнай, сусветнай. Адраджаць трэба не мову як такую, не мову ўвогуле, а яе абсалютнае «я», зацертае ў тлумным і ліпкім «мы». Найперш мову трэба тварыць, а не размяркоўваць яе туды, туды i туды. Вярнуць знявечаную «кабінетным развіццем», непрыстасаваную да гарадекіх умоваў, абкарнаную мову ў вусны народа? Абсурд.

Ратунак літаратуры — таксама ў дэманапалізацыі. I таксама боязна. Поўная свабода, якая ў звычайнай савецкай свядомасці асацыюецца адно з амаральнай усёдазволенасцю,— страшнаватае слова, якое вьшушае чаршвы раз зліпнуцца ў выратавальнае «мы».

Ратунак гаспадаркі — у вяртанні прыватнае ўласнасці. Слушна заўважана: без яе чалавек не можа быць зусім свабодны, вытворца — зусім прадукцыйны, творца — зусім творчы, зусім «я».

«Мы» не з'яўляецца суб'ектам творчасці i вытворчасці. На гэтым полі сабраў гэтыя сто пудоў хлеба я, а не «мы», не калгас імя Суворава. За гэтым станком стаіць толькі адзін гэты работнік. Гэтаму чалавеку ставіць пломбу ў зуб вось гэты лекар, а не савецкая медыцына i не калектыў паліклінікі № 8. Гэты верш напісаў я.

Верш бяздарны, як, дарэчы, i ўся кніжка. Але В.Быкаў напісаў добрую аповесць i быццам бы пакрыў маральныя выдаткі ад майго зборніка. Б.Сачанка выдаў Набокава i пакрыў выдаткі матэрыяльныя. За спінаю ў мяне — Багушэвіч, Купала, Гарэцкі. Ці не праўда, усе гэта — наша нацыянальная літаратура, даволі прэзентабельнае «мы», у якім бяздарнасць майго верша — амаль незаўважны эпізод? I што з таго, што я ўтрыманец гэтага «мы»? Яшчэ горш быць эгаістам...