Дубавец Сяргей - Практыкаванні

— I ў чым жа справа? — ледзь прамовіла я. Гэтыя словы непрыемна закранулі яе.

— В чим... А в том, что ты прячешься от меня,— выкрыкнула яна.— Я никогда не была дурнее тебя. Просто тебе повезло. А сейчас уходи, Я хочу поменяться с тобой. Поживи теперь, как я. Так будет по справедливости.

— Але...

— Уходи. Освобождай пространство.

— Але там людзі...— паказала я ў кватэру.

— Уходи. Я сама умею говорить с людьми. Не дурней тебя, ясно?!

Яна раптам схапіла мяне за руку i выштурхнула за дзверы. Я нават не пярэчыла, не паспела запярэчыць, як яна зачыніла дзверы.

Напэўна, можна было выклікаць ад суседзяў ці з аўтамата міліцыю, «хуткую», экспертызу... Але я гэтага не зрабіла. Нешта ўва мне казала, што так i трэба, што яна мае рацыю.

Там цяпер ейнае месца, а не мае.

1984, 1987, 1989

Эсэ

MOВA

Ёсць рэчы, дарагія i неабходныя толькі мне. Ці — толькі табе. Гэта рэчы інтымныя. Напрыклад, ліст ці дзённік, у якія нельга зазіраць іншым. Ці — фотаздымак жанчыны з дзіцем, які выцягнулі з нагруднай кішэні забітага салдата. Ужо глядзець на такі здымак — блюзнерства.

Свая мова — гэта інтымная рэч нацыі, дарагая i неабходная толькі ёй. Без інтымнага /патаемнага/ i чалавек, i нацыя — назвы, абалонкі, напхатыя немаведама чым, толькі не сабою. I самае цікавае ў чалавеку — патаемнае, неразгаданае. Сакрэцік. Ніколі не зацікавіць чалавек, якога спазнаў ды «вычарпаў» адразу i да канца. Да дна. Таемнае ў чалавеку — невычэрпнае, ягоны космас.

Яно ніколі не здраджвае. Здрадзяць грошы, кабета, сябрук — але не мова. Ёй няма дзеля каго здраджваць.

Таемнае i бароняць да канца. Слепа i безаглядна. Hi перад кім i чым не спыніцца наш яшчэ жывы салдацік, калі ў яго раптам выкрадуць здымак жонкі i дачкі i стануць шумна ды па-салдацку язычліва «ацэньваць» яго. Параўнай, калі б выкралі грошы.

Адбяруць грошы — можна вярнуць. А не, дык урэшце як-небудзь. Адбяруць хлеб — знойдзем бульбу. Таму, хто адабраў,— рэальны набытак i карысць: грошы i хлеб. Адбяруць радзіму i волю —ці ж упершыню?.. А яму — палітычныя фішкі, тайная рабсіла, тэрыторыя — выгада. Ува ўсіх выпадках пакрыўджаны пачынае сваё змаганне з агрэсарам — галавой, мазгамі. Ён дапускае кампрамісы.

З мовай інакш. Таму, хто адабраў, не нясе яна карысці. Ён не стане гаварыць на ей. Яму важна адабраць, вызваліць месца для свайго. А самая мова непатрэбна яму гэтаксама, як той здымак салдацкае ўдавы з сіроткай. Ён адно пасмяецца i выкіне здымак.

I памятаеш, калі наш салдацік кінуўся да рагатуноў, ен не думаў мазгамі. Ён сэрцам кідаўся.

Калі закранута годнасць — кампрамісы недарэчы. Гэтую формулу высакародства прызнаюць уся сусветная гісторыя i прыгожае пісьменства, нормы міжнароднага жыцця i крымінальныя кодэксы. Толькі для нас адносна сваей мовы яна застаецца недаказанаю тэарэмай.

* * *

Стагоддзямі адбіралі ў нас мову. То цалкам, то па сказе, па слове, па гуку. Не, мы не аддалі яе. Але мы дапусцілі думку, што можам аддаць. Дапусцілі, дапускалі і звыкліся. Таемнае перастала быць таемным. Запрацавалі галовы, мазгі, сталі магчымыя кампрамісы. Мы ўжо сям-там мянялі сваю мову на мовы мацнейшых: рымлянаў, палякаў, рускіх. Апраўдваліся пры гэтым перад сабой і іншымі i самі пачыналі верыць у свае выдуманыя апраўданні.

Уяві, што наш салдацік дапусціў думку, быццам жонка ягоная спіць з іншым. Дапусціў, дапускаў i — звыкся. А аднойчы пераглядаў кішэні, выцягнуў здымак, паўзіраўся i не без шкадавання кінуў яго ў дарожную калюгу...

Зразумела, гэтага ніхто не заўважыў, бо ен таемнае выкінуў.

Што ж адбылося? Што змянілася? А вось што. Неяк на прывале ўжо ен заўважыў, што з кішэні таварыша тырчыць белы ражок здымка, ужо ён імкліва выхапіў фатаграфію i, звяртаючы да сябе ўвагу астатніх, пацяшаўся:

— Братва, смотри-ка, а у Ивана бабёха ничего. Вот бы такую в темном уголке...— i зарагатаў.

* * *

У таемнага цана або адна — жыцце, або ніякай. Не стомішся цягацца за золата, за хлеб, за волю... За мову — надакучыла. Яна ж — бясцэнак, бясцэнная.

Але. Як усе пакідаюць золата — i ты кінеш. Не ў цане, значыцца, золата. Як усе пяройдуць на рыс — i ты адсунеш убок бульбу. Пажыўнейшы, выходзіць, рыс. Як усе змірацца з няволяй — i ты змірышся, затоішся.

Але як нехта плюне на мову тваю, ён са сваёй застанецца, а ты?

А ты, «спрытны», падумаеш: «Не ў цане, значыць, мая мова, ягоная ў цане».

Хто ж ён такі, што раздае фатаграфіі сваёй жонкі: «Смотри, какая моя. Куда уж вашим!»? I хто такі ты, салдат, што ягоную жонку ды сабе — да грудзей, да сэрца: «Красивая у тебя жена, хороший снимок, подари, а?..»?