Валянцін Грыцкевіч: Гісторыя і міфы

Таталітарызм прынёс незвычайны вопыт ліха. Ягоная істота застанецца незразумелай, калі мы абмяжуем гэты лад бяспраўем. З бяспраўем чалавецтва сутыкалася шмат разоў. Няшчасці, што вынікаюць з яго, добра вядомыя. Жыхарам пэўных вялізных тэрыторый урад «на працягу трох стагоддзяў усяляк не даваў думаць, жадаць і дзейнічаць. Дэспатычная, капрызная і самавольная ўлада, якая так доўга іх душыла, прывучыла іх, з аднаго боку, чакаць усяго ад урада, а не ад асабістай ініцыятывы, а з другога — пагарджаць законнымі шляхамі і трывала спрабаваць так ці іначай — хітрасцю ці сілай — адхіляцца ад выканання закону» [6].

Гэта, шаноўны чытач, не пра наша з вамі грамадства напісана, а пра Лацінскую Амэрыку пад панаваннем гішпанцаў. Але гэта, зразумела, і пра нас. Аднак таталітарызм перарастае падобнае бяспраўе.

Мы не зразумеем прыроды таталітарызму, калі будзем бачыць у ім выключна эканамічны крызіс і ягоныя вынікі. Умоваю заняволення грамадства з'яўляецца спіхванне яго на нізкі ровень існавання. Як лічыць пісьменнік Р. Капусціньскі, паніжэнне роўню жыцця — агульная яго дэградацыя, пагаршэнне яго якасці, памяншэнне выгодаў і памнажэнне небяспекі пры гэтым — рэчы зусім не выпадковыя. Гэта вынікі палітыкі тых, хто імкнецца ўмацаваць сваё панаванне. Ім вядома, што чалавек аслаблены, змораны барацьбой з тысячай перашкодаў, чалавек, які жыве ў свеце жаданняў, што ніколі не выконваюцца, лягчэй паддаецца маніпуляванню, падпарадкуецца без супраціву. Барацьба за існаванне — занятак, які адбірае шмат часу, занятак усепаглынальны і вычэрпвальны. Стварыце такія антыумовы людзям, і ўлада гарантаваная на дзесяцігоддзі!

Насаджалася ўбоства матэрыяльнае і духоўнае. Беднасць вымотвала і прыгнятала чалавека, рабіла яго пакорлівейшым, узнаўляла адчуванне непаўнавартасці. Чалавек з абмежаванымі патрэбнасцямі нават не здагадваецца пра існаванне належных яму па праве рэчаў, якіх можна патрабаваць і за якія трэба змагацца.

У гэтакім грамадстве татальнай галечы спадарожнічае татальная бяздзейнасць. Спосаб выжывання тут — зусім не барацьба з прыродаю, не актыўная вытворчая дзейнасць, не безупынная праца ў поце чала, а наадварот — мінімальнае выдаткаванне энергіі, сталае імкненне нічога не рабіць. Філасофія, якая апраўдвае такія паводзіны, — фаталізм. Чалавек адчувае сябе не ўладаром абставін, а іх рабом [7].

Менавіта цяжкасці жыцця пры таталітарызме і пасля яго — транспартныя праблемы, чэргі, ушчыльненыя кватэры, запаскуджаныя лесвічныя пляцоўкі — ахоўваюць жыхарства такіх краін ад таго, каб яны задумаліся пра сэнс жыцця, пра яго жудасць, пра тупік кахання, пра непазнавальнасць самага каханага і блізкага чалавека. Калі людзі задумаюцца — яны жахнуцца. Бо экзістэнцыяльны тупік, які на Захадзе мастацтва і філасофія паспелі даследваць і апісаць, у іх яшчэ наперадзе: яны прабіраюцца да яго. Але сапраўдная нармалізацыя жыцця можа абярнуцца і для такіх людзей маральнай катастрофай. Бяздзейнасць — адзіна годнае чалавека становішча толькі тады, калі гэтая бяздзейнасць суправаджаецца працаю духу. Тады чалавеку даводзіцца задумацца ўжо не пра тое, дзе і як знайсці і здабыць кавалак хлеба, але і пра галоўнае і неразвязанае: пра канцоўнасць існавання.

Да капрызаў гісторыі, як і да капрызаў прыроды, такі заняволены чалавек ставіцца аднолькава. Для яго ўсё адно — што змена ўлады, што разводдзе. Для яго гэта перамена натуральная. Ён робіць усё, каб прыстасавацца да іх, і таму тут спробы бунту даволі рэдкія. Бо крыніца бунтоўнай сілы — не няшчасці, якія суправаджаюць галечу (яна хутчэй прыгнятае, чым распаляе энергію пратэсту), а жывая і незалежная свядомасць, упэўненая ў сваёй слушнасці.

Таталітарызм абяцае ліквідаваць нястачу ў краінах, дзе ён яшчэ не захапіў улады. Але ўяўляць сабе, што нястача сама па сабе можа быць скасаваная, гэта значыць не звяртаць увагі на гістарычную практыку. Нястача ж акрэсліваецца патрэбнасцямі. А людскія патрэбнасці могуць расці бясконца — успомніце бабулю з казкі пра залатую рыбку!

Таталітарызм вызваліў у людзях незвычайную лютасць. Яна ж у канчатковым выніку засноўваецца на таямнічай схільнасці чалавека да ліха. Гэта добра паказаў у сваёй жорсткай прозе Шаламаў. Толькі штосьці такое магло спрычыніцца да ўзнікнення канцэнтрацыйных лагераў і лагераў знішчэння, сістэмы грамадскага кантролю, установаў, што выпрацоўвалі хлусню, урэшце, невядомага датуль перманентнага забойства люду.