Валянцін Грыцкевіч: Гісторыя і міфы

Адным словам, мы спазналі глыбіню і працягласць гэтай супярэчнасці, зародкі цемры, якія носім у сабе. Там, дзе дух можа дасягнуць найвышэйшага ўзлёту, ён можа таксама разбэсціцца і даць злачыннаму інстынкту трымання ўлады панесці сябе. Разуменне нядаўняга мінулага не можа абысціся без разважанняў над прыведзенымі вышэй тэкстамі, калі мы не захочам пісаць надта павярхоўную гісторыю.

Роздум над гэтымі тэкстамі (і над найноўшай гісторыяй, зразумела, не ў выглядзе марксісцкіх падручнікаў ці манаграфій, якія толькі цяпер на дасягальных нам мовах і існуюць) дазволіць урэшце адкрыць абодва абліччы чалавека і зразумець, што таталітарызм, які быў пошасцю нашых часоў, не збег абставін і не выпадак нашай гісторыі, а толькі рэалізацыя адной з магчымасцяў нашай цывілізацыі.

Дык чаму нас можа навучыць сучасная гісторыя? Таму, што таталітарны лад можа быць адкрыццём адной з наймагутнейшых трывожных магчымасцяў чалавека і грамадства. Гэты лад адкрывае цёмнае, злачыннае, барбарскае аблічча таталітарызму. Ён нам адкрывае, да чаго чалавек здольны, кім ён можа стаць. Гэта нам паказваюць не кніжкі, а знішчаны ландшафт, гаспадарчая бяда, смерць незлічоных ахвяраў, спусташэнне ў целах і душах. Хто можа паручыцца, што ўсё гэта не адродзіцца ў якой-небудзь іншай форме, калі людзі не будуць уважлівымі і пільнымі?

Адчуваецца пэўная аналогія паміж сітуацыяй народаў Усходняй Эўропы і сітуацыяй нямецкага грамадства пасля Другой сусветнай вайны. Быў такі ж, а можа й больш панішчаны край, такая ж размытая, цяжкая для прыняцця віна, якая можа павесці да самараспаду. Але падабенства на гэтым канчаецца. У нас ніхто не забараніў камуністычныя партыі як злачынныя арганізацыі. Для нас ніхто не арганізуе нюрнбергскага працэсу над злачынцамі. Нам ніхто не падрыхтуе план Маршала (які, насуперак сцверджанням савецкіх гісторыкаў, дапамог Заходняй Эўропе стаць на ногі).

Мы мусім зрабіць гэта самі. І мусім мець надзею, што нашы пакуты не былі дарэмнымі, не застануцца забытымі і змогуць стаць укладам у мудрасць нашай будучыні.

Час таталітарызму паволі становіцца ўспамінам. Ад гэтага таталітарызм не перастаў быць праблемай для асэнсавання. Перад намі стаіць абавязковае заданне зразумець тое, што мы лічым перажытым.

Цяпер у нас выпрацоўваюцца новыя навыкі душэўнага складу і спосабу мыслення. Камунізм, які знікае за імглою, служыць нам для таго, каб зваліць на яго заганы і паскудствы нашага грамадства. Але ж гэтыя заганы складваліся раней. Камунізм паспрыяў іх праяўленню падобна праяўніку, які ўплывае на фотапаперу і выяўляе на ёй пэўны вобраз.

Узяць, напрыклад, такі феномен, як падпарадкаванне этыкі палітыцы, што адкрывае для ўлады шлях да злоўжыванняў. Так, Асветніцтва XVIII стагоддзя ўпэўніла нас у тым, што людская вера ў дабро і ліха ў культурным і гістарычным плане рэлятыўнае. Аднак у гэтым змяшчаецца небяспека. Ці можам мы сцвярджаць, што розніца між вегетарыянцам і канібалам толькі справа густу? Робячы пэўны выбар, даволі часта ўсё ж даводзіцца браць пад увагу маральную цану. Распаўсюджваць цярпімасць нават на фанатызм азначае выступаць у абарону нецярпімасці [5].

Вучэнні эўрапейскіх кантынентальных філосафаў зыходзяць з супольнасці «Бог, гісторыя, права» (у адрозненне ад ангельскай філасофскай школы, у якой адпраўны пункт — чалавек, а ягоная палітызаванасць дабра не прыносіць, нягледзячы на сваю неабходнасць). Чалавек як асоба ў кантынентальнай філасофіі знікае. Прызнанне за гэтай супольнасцю з усімі патрабаваннямі вядучай ролі хавае ў сабе пагрозу таталітарызму.

Таталітарныя сістэмы прад'яўляюць чалавеку высокія, часам непасільныя этычныя патрабаванні. Мала хто можа справіцца з імі, вытрымаць выпрабаванне пеклам.

Нармальныя крытэры чалавечага супольнага жыцця — прыстойнасць, сумленнасць, шчырасць — разглядаліся пры таталітарызме толькі ў аспекце іх класавага ўжывання. Людзі страчвалі неабходныя для чалавека якасці: памяркоўнасць, дружбу, каханне, пачуццё людской узаемадапамогі.

Камунізм быў нечым падобным да хваробы. Тое, што робіцца сёння, — заканамерная рэакцыя на гэтую хваробу. Такое становішча можна параўнаць з жыццём індывіда, калі яно праходзіць у дрэнных умовах. У падобных рэфлексіях нянавісці разраджаецца агрэсія, назапашаная за ўвесь змарнаваны час.

Філосаф Ханна Арэндт у сваіх «Каранях таталітарызму» (1951) пісала, што падзенне рэжыму не пакідае іншых слядоў, апрача знясіленых нацый, эканамічнага хаосу, палітычнай пусткі і духоўнай «табуля раза» (свядомасці чалавека, які не валодае з прычыны адсутнасці вонкавага пачуццёвага досведу якімі-небудзь ведамі, напрыклад толькі што народжанага).