Валянцін Грыцкевіч - Гісторыя і міфы

Такім чынам, былі не тры, а два арэалы: беларуска-ўкраінскі і расейскі. Дыялект, на якім пабудавана сучасная беларуская мова, узнік вельмі рана, не ў XIV стагоддзі, як сцвярджалася ў савецкія часы, а на пачатку нашай эры. Што да пісьмовай старабеларускай мовы, то яна не была пабудаваная на дыялектнай аснове, а беспасярэдне звязана з кніжнымі ўплывамі. Новая ж беларуская літаратурная мова грунтуецца на найбольш старажытным народным дыялекце [79].

Яшчэ ў 1960-х гадах ленінградскі гісторык В. Б. Вілінбахаў выказаў гіпотэзу, згодна з якой розныя плямёны Старажытнай Русі мелі мала агульнага, бо іх, як пісаў М. Багдановіч, «душылі абшары лясоў» і шляхі між тэрыторыямі рассялення розных плямёнаў былі дрэнныя. У гэтых плямёнаў было мала геапалітычных сувязяў гэтаксама, напрыклад, як сёння ў жыхароў Новай Гвінеі. На гэтай вялізнай выспе жыве прыблізна семсот асобных этнасаў. Мовы, якімі гавораць гэтыя народы, размяркоўваюцца між некалькімі няроднаснымі між сабою надсем'ямі — трансновагвінейскай, сепік-раму, тарычэлі, заходнепапуаскай ды іншымі.

Калі ж не было адзінай старажытнарускай мовы, дык што тады было адзіным на раўнінах Усходняй Эўропы ад Балтыі да Прычарнамор'я? Вялікакняская ўлада? Але ж яна існавала ўсяго некалькі дзесяткаў гадоў. Этнас? Аднак там жылі розныя плямёны, пералічаныя ў асноўнай крыніцы таго часу — «Аповесці пра мінулыя часы». Хрысціянскае веравызнанне? Яно ўводзілася ў розных частках Усходняй Славяншчыны і прыйшло з Візантыі. Сёння ў асобных артыкулах можна прачытаць нават, што там уводзілася грэцка-праваслаўная рэлігія, якая паступова выцясняла паганства. Але ўводзілася яна з 980 года, гэта значыць да расколу Сусветнае хрысціянскае царквы на грэцка-праваслаўную і рымска-каталіцкую. Раскол адбыўся ў 1054 годзе. У часы хрышчэння Русі хрысціянская царква была адзінай, Сусветнай і абыймала пяць патрыярхій: Александрыйскую, Антыяхійскую, Канстантынопальскую, Ерусалімскую і першапрастольную Рымскую. Яшчэ да расколу ў Тураве жыў лацінскі епіскап калабжэгскі Райнбэрн, які прыехаў туды з польскай князёўнай, што выйшла за старэйшага сына князя Ўладзіміра Хрысціцеля Святаполка.

Яшчэ наконт сцверджання таго, што насельніцтва тагачаснай Русі было адналітным этнасам, з якога вылучыліся тры — расейскі, украінскі і беларускі. Дастасуем параўнальны метад вывучэння гісторыі. Кіеўскае княства Ўладзіміра і ягонага сына Яраслава — не адзіная дзяржава Сярэднявечча такога тыпу. У Эўропе былі і іншыя эфемерныя вялікія дзяржавы, якія аб'ядноўвалі і блізкія па мове і не падобныя адзін да аднаго этнасы. Напрыклад, раней за Кіеўскае княства ў VIII–IX стагоддзях стварылася імперыя Карла Вялікага. Пры ягоных сынах яна распалася на Францыю, Германію і між імі дзяржаву Лотара. Часткі дзяржавы Лотара трапілі да памянёных краін, а таксама далі пачатак сучасным Нідэрляндам, Бэльгіі, Люксэмбургу, Швайцарыі, Аўстрыі.

Але супольнікі сучаснага Эўрапейскага звязу не ставяцца адзін да аднаго як старэйшыя і малодшыя браты. Мала таго, у іншых дзяржавах, як у той жа Францыі, не адна мова распадалася на тры, наадварот, дзве мовы злучаліся ў адну. А вось Кіеўскую Русь, якая была часовым кангламератам разнаплямёнавых і рознамоўных земляў, трактуюць як калыску старэйшага і малодшых, мацнейшага і слабейшых, вялікага і меншых этнасаў, мадэрнізуючы мінулае, праецыруючы яго на пазнейшае Вялікае княства Маскоўскае, Расейскае царства, Расейскую імперыю і Савецкі Саюз.

Яшчэ адзін міф — заваёва літоўскімі князямі беларускіх земляў. Дарэчы, дзіўным здаецца, калі асобныя гісторыкі прапануюць азначаць гэтае гаспадарства як «Літоўска-Рускае» [80]. Што гэта, як не імперскае жаданне выдаліць слова «Беларускае» з назову дзяржавы, абапіраючыся на літару, а не на сутнасць з'явы, мадэрнізуючы сэнс слова «рускі», якое ў тагачасным кантэксце азначала менавіта «беларускі»?

Што з таго, што ў назове «Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае» не было слова «Беларускае»? Калі стваралася гэтая дзяржава, яго ўвогуле не было ва ўжытку. Як не было і слова «Расейскае» ў найменні «Вялікае Княства Маскоўскае». Зыходзячы з такой пазіцыі, трэба было б называць некаторыя дзяржавы толькі так, як яны называліся іхнымі жыхарамі і валадарамі ў свой час. Напрыклад, найменне «Візантыйская імперыя» ніколі ў гэтым гаспадарстве не ўжывалася, бо яно пры сваім існаванні звалася Ўсходне-Рымскай ці проста Рымскай імперыяй. Назоў «Кітайская імперыя» ў гэтай краіне таксама не ўжываўся, бо яна звалася «Паднябеснай імперыяй». Туркі называюць сваю былую дзяржаву не Асманскай, як яна звалася даўней, а Турэцкай. Дык што перашкаджае называць Вялікае Княства Літоўскае згодна з ягонай сутнасцю?