Валянцін Грыцкевіч - Гісторыя і міфы

Ці можна сказаць, што ўсе аповяды, якія гісторыкі акрэсліваюць як міфы дзеля іх неадпаведнасці дадзеным гістарычнай крытыкі, няўзгодненыя з гісторыяй з тым, што адбываецца? П. Рыкёр лічыць такое абагульненне няслушным. Разам з татэмістычнымі міфамі варта прызнаць існаванне «гістарычных» міфаў, сэнс якіх не вычэрпваецца адпаведнымі сацыяльнымі інстытуцыямі, але можа быць свядома і свабодна зразуметы ў межах таго ж семантычнага поля.

Да гэтай катэгорыі міфаў належыць міф пра Вільгельма Тэля (гл. с. 105). Мэта міфа ўжо не ў тым, каб нейтралізаваць падзейнасць, але каб раскрыць чалавеку магчымасці яго існавання, якое інакш бы ён не спазнаў. Да гэтай катэгорыі, па меркаванні П. Рыкёра, павінны быць далучаныя біблейныя міфы. Сапраўды, хоць Р. Бультман, Г. фон Рад, П. Рыкёр разглядаюць Святую гісторыю як міфічную, яны тым не менш сцвярджаюць, што біблейная думка па сваёй глыбіннай сутнасці антыміфічная. Ёсць падстава лічыць, як запэўнівае Р. Бультман, што біблейная гістарыяграфія пранізвае сучаснасць усведамленнем адказнасці перад тварам праклёнаў і блаславенняў, якое дайшло ў спадчыну з мінулага, і перад будучыняю, якая прынясе выратаванне або смерць. Гэта казань, якая звернута да народаў, якая гаворыць кожнаму пра яго адказнасць. Старазапаветныя ўяўленні, у высокай ступені экзістэнцыяльныя, не маюць нічога агульнага з міфалагічнымі канцэпцыямі. Святая гісторыя — гэта не гісторыя-апісанне, гэта ў найвышэйшай меры гісторыя, якая адбываецца.

Наша ўвага прыцягнута да разумення гістарычнага міфа, пад якім можна разглядаць уяўленне, што ў сваёй апісальнай форме датычыць пэўнай гістарычнай з'явы, гэта значыць падзеі, пацверджанай гісторыкамі з дапамогай крыніц.

Тэрмін жа «гісторыя» змяшчае ў сабе два сэнсы: гісторыя як навука, што вывучае мінулае, і гісторыя як тое, што адбываецца з людскім грамадствам у часе і прасторы. У першым сэнсе мы лічым гісторыяй аповяд пра людское мінулае, які адрозніваецца параўнальнай верагоднасцю, які храналагічна ўпарадкаваны, нутрана арганізаваны, змешчаны ў гістарычным кантэксце, мае беспасярэдняе ці ўскоснае дачыненне да гістарычнай рэчаіснасці.

Калі такі аповяд пра мінулае не адпавядае гэтым запатрабаванням або хоць аднаму з іх, значыць, яго можна назваць «парагісторыяй», тым, што знаходзіцца каля гісторыі. Прыкладамі парагісторыі могуць служыць утопія, большая частка мастацкай літаратуры на гістарычную тэму або міф.

Гістарычны міф, як і ўсялякі міф, — з'ява натуральная. Яна задавальняе незадаволеныя гістарыяграфіяй духоўныя патрэбы чалавека. Пад гістарычным міфам Е. Матэрніцкі разумее міфічнае ўяўленне, якое ў сваім вонкавым, апісальным пласце адносіцца да пэўных гістарычных з'яваў, а гэта значыць, да пацверджаных гісторыкамі на падставе гістарычных крыніц падзеяў, фактаў, асобаў, інстытуцыяў [59]. Аб'ектам міфатворчых аперацый могуць быць як даўнія, слаба пацверджаныя крыніцамі часы, так і падзеі ды з'явы нядаўняга мінулага, якія адбываліся на вачах нашага пакалення, а гэта значыць, прынамсі, збольшага вядомыя.

Нас цікавіць механізм узнікнення менавіта гістарычнага міфа, а не іншага. Ён высветлены недастаткова, але прыклады такіх механізмаў прыводзяцца на канкрэтным матэрыяле ніжэй. Паводле меркавання некаторых аўтараў, вялікі ўдзел у стварэнні і распаўсюджванні гістарычных міфаў бяруць самі гісторыкі. Спецыялісты часта не асэнсоўваюць крытычна вопыт і перакананні свайго грамадзянскага асяроддзя, светапогляду, ідэалагічнай плыні, навуковай школы. Карыстаючыся пэўнай сістэмай каштоўнасцяў, яны ўносяць яе ў працэс cпазнання і такім чынам пацвярджаюць сваю суб'ектыўную ролю ў гэтым працэсе.

Згодна з Эліядэ, самую гістарыяграфію можна лічыць працягам міфічнай думкі, паколькі яна выконвае функцыю, падобную да той, што і міф у традыцыйных грамадствах [60]. Гэта ўласціва не толькі даўнім храністам і летапісцам, але, як лічыць даследнік, і шматлікім найноўшым гісторыкам.

Гістарычнасць міфа ў пэўнай ступені ўмоўная. Яна датычыць толькі ягонай вонкавай абалонкі, а не сутнасці, што мае безгістарычны характар. Меркаванне, згодна з якім гістарычны міф ёсць гістарычным фальшам, выклікае сур'ёзныя сумневы. Не кожнае памылковае ўяўленне пра гістарычны факт ёсць міф. Вытокі «фальшу» гістарычнага міфа вынікаюць з няведання або памылковага прачытання гістарычных крыніц.

З другога боку, гістарычны міф часта звяртаецца да фактаў сапраўдных, пацверджаных гістарычнымі крыніцамі, але ўціскае іх у межы вызначаных архетыпных схемаў.