Сяргей Грахоўскі - Дзве аповесці

Таму i здзівіўся Яніс, убачыўшы на парозе кузні Салаўя з Марылькаю.

— Лабдзіен.— Абое прывіталіся па-латышску, скінулі свае невялічкія ношкі ў парозе. Раман паціснуў чорную шурпатую кавальскую далонь i адразу ўзяўся за абшмуляны сотнямі мужыцкіх рук кіёк, пачаў раздзімаць вялікі скураны мех. Загуў горан. Яніс ласкава паглядзеў на невысокую зграбную Марыльку. Яна была трошкі цямнейшая за маці, а так — вылітая Луіза. Насупіў бровы i запытаўся ў Рамана:

— Чаго гэта вас прынесла нялёгкая? Убачаць легіянеры i ўсыплюць па «двадзесце пенць».

— Ты ж, можа, не падтыкнеш, адкуль мы? А на лбе ні ў кога не напісана, які ён: чырвоны ці белы. Маршчакі i світкі — адна хворма i тут i там... Гэта ж падгрэблі ў засеку трохі грэчкі ды ў крупадзёрку прынеслі.

Яніс глядзеў на Салаўя i ўсміхаўся ў жоўтыя пракураныя вусы.

— Ты мне, Раман, хоць цяпер галаву не дуры. Мы ўжо старыя, i дзяліць нам няма чаго.

Ён узяў мяшэчак. Ледзьве падняў яго i паважыў у руцэ. Пакруціў галавою i засмяяўся.

Марылька трывожна сачыла за кавалём.

Яніс моўчкі шуфлем разгроб кучу вугалю.

— Усё, што трэба,. можаш схаваць тут, а грэчку нясі на крупадзёрку.

Ён узяў гаечны ключ, выйшаў на двор, пачаў прыкручваць гайкі на старым возе i паглядаць на ўсе бакі.

Раман з дачкою дасталі з мяшэчка восем гранат, усе ix склалі ў адзін мех, зверху прысыпалі грэчкаю, завязалі i прыгрэблі вугалем. Убачыўшы ў акно, што ўсё гатова, у кузню ўвайшоў Яніс.

— Кажы, што далей рабіць.

— Прыйдзе да цябе чалавек з ключом на гэты замочак,— Раман дастаў з кішэні невялічкі замок ад куфэрка,— яму i аддасі. От i ўся твая работа. Ключ падыдзе, значыць, ён.

Салавей аддаў дачцэ ключ i памог ускінуць мяшэчак. Марыля выйшла з кузні i падалася ў суседнюю вёску.

Раман счакаў трохі, падзьмуў яшчэ ў мех, з дзвярэй паглядзеў на ўсе бакі i падышоў да каваля.

— Дзякую табе, Яніс.

— А ты не дзякуй. Не табе ж ласку раблю. Ды якая там ласка? Ну ідзі.— I стары Гайліс ні то абняў,

ні то штурхануў у плячук Рамана.— Калі запыняць, кажы, што быў у жончынага сваяка.

Раман, унурыўшы галаву, пайшоў да зімніка.

Начамі i досвіткамі капалі партызаны акопчыкі i ямкі ў хвойніку каля моста. Уздоўж рэчкі, за альховымі i ракітавымі кустамі мяняліся каразулы. На грудку свежай зямлі ўстанавілі кулямёт, адбіты ў легіянераў бярозаўскімі хлопцамі.

Усе атрады сабраліся ў Карпілаўцы i чакалі загаду Салаўя.

— Чаго нам сядзець? Наскочым на Халопенічы ноччу, i ўсе гэтыя жоўтыя «канарэйкі» аж заляскацяць,— патрабавалі самыя няўрымслівыя. Салавей супакойваў ix, казаў, што няма чаго без дай прычыны падстаўляць галовы пад кулі, пераконваў, што трэба драпежніка заманіць у пастку i даць яму так, каб i дарогу сюды забыўся.

Калі з-за ракі вярнулася Марылька i расказала, што ў Харомцы, Катку i Касарычы падыходзяць новыя атрады легіянераў, старшыня рэўкома сабраў усіх партызан каля воласці, ускочыў на пачарнелыя бярвенні, што ляжалі ля суседняй хаты, падняў руку, спакойна i цвёрда загаварыў:

— Таварышы, не сёння-заўтра найміты капіталу, белапольскія легіянеры, пойдуць на нашу воласць. У ix конніца, ангельскія карабіны, нямецкія кулямёты i гарматы, патронаў, як таго пяску. У нас зброі такой няма. Але мы верым, што пераможам, бо кожны б'ецца за сваю зямлю, за свабоду, за Савецкую ўласць. Хто стаў у нашы рады, павінен ведаць, на што ён ідзе. Можа, i не ўсе вернуцца з гэтага бою, можа, мы страцім нашых таварышаў, але нам не страшна загінуць за лепшую долю.

У натоўпе пачалі ўсхліпваць жанчыны. Партызаны маўчалі, сціскаючы карабіны, трохлінейкі i дубальтоўкі. Пакалыхваліся авечыя шапкі i салдацкія кучомкі, віўся сіні дымок ад самакрутак i раставаў у шэрані мокрага веснавога дня.

— Таварышы,— зноў загаварыў звонкім i чыстым голасам Салавей.— Той, хто гатовы біцца за нашу Савецкую ўласць, няхай паслухае i падпіша партизанскую клятву. А хто не хоча ці баіцца, няхай ідзе да жонкі на цёплую печ.— Ён абвёў доўгім позіркам натоўп. Заварушыліся партызаны, пачалі азірацца, але не ўбачылі, каб хто выйшаў з натоўпу.

Салавей дастаў з кішэнькі пацёртага зялёнага фрэнча паперку, акуратна разгарнуў яе. Зняў шапку. Паздымалі шапкі Ляўкоў, Драпеза, Малаковіч. Скалануўся партызанскі натоўп: то адзін, то другі пачалі сцягваць старыя салдадкія кучомкі, авечыя шапкі i вайсковыя фуражкі. Вецер шкуматаў густыя чорныя i светлыя чубы, трапаў рэдзенькія касмылі на аблыселых галовах i сівыя грывы дзядоў. Салазей пачуў, як нейкая кабета шэптам спытала: «Бабанькі, можа, i хусткі трэба скідаць?» Зрабілася так ціха, што было чутна, як шамаціць паперка ў руках.