Аляксей Карпюк - Карані

Гісторыя Вільчыц пачынаецца з часоў Стэфана Баторага. Кароль з войскам не раз праходзіў тут на вайну, а потым надзяліў вільчыцкай зямлёй некалькі шляхцічаў з Мазоўша. Гэтыя прышэльцы, як нанос пасля бурлівай нёманскай павадкі, аселі тут ды сталі апорай панскай улады сярод беларусаў. Але з пакалення ў пакаленне множыліся ды свае землі ўсё больш драбілі. Даўно ўжо тыя шляхцічы — ніякая не апора.

У жыхароў Вільчыц з-пад гнілых падвалін хлявоў выця-каў гной і плаваў размыты дажджом па падворку. У заседжаных мухамі вокнах шыбы былі з кавалачкаў шкла. Вільчыцкі конь не надта бег і ад пугі. Убогі падворак беларускай вёскі са шчарбатымі збанкамі на хварас-цяным плоце мала адрозніваўся ад падворка вільчыцкага. Ды і паміж жыхарамі розніца, можа, была тая, што людзі з Вільчыц называлі сябе ганарліва шляхтай, кожнае свята гурбой хадзілі да касцёла і цураліся суседзяў. Ад такога цурання беларусы не надта бедавалі, бо наіўнае зазнайства былых шляхцічаў, зараз голых і таксама пакрыўджаных урадам Масціцкага, з'яўлялася матэрыялам для жартаў. А калі маці хацела ўпікнуць сына, яму казала: ты — бы той шляхціч!

Але не ва ўсіх «піянераў заходняй культуры на дзікім усходзе» плаваў у двары размыты дажджамі гной і не ў кожным памяшканні ў Вільчыцах былі закопчаныя сцены.

Воддаль ад хутароў, на ўзвышшы, над кронамі дрэў рознага адцення зеляніны тырчалі вярхі стромкіх таполяў. Свечкі гэтых дрэў прыкрывалі палац пана Вішпінга.

Вішпінг меў вялізны маёнтак, а сам пан быў сенатарам у польскім урадзе. Меў адзіную дачку — Ядзю. Паненка вучылася ва універсі-тэце. Зараз прыехала на тыдзень дамоў і з Варшавы прывезла свайго сябра, студэнта Баляслава.

Малады госць быў дэмакратычных поглядаў. Яму не спадабаліся велікасвецкія і арыстакратычныя парадкі ў палацы. За некалькі дзён гасцявання юнак знудзіўся. Вырашыў вярнуцца ў Варшаву. Апош-нюю ноч яму не спалася, устаў ён надта рана.

Баляслаў хадзіў па полі і, як жыхар горада, які не часта мае магчымасць такое назіраць, са здавальненнем узіраўся на мужыцкія квадраты ярыны, якая толькі што ўзышла. Недалёка ад дарогі расла груша. Убачыўшы пад ёй магілу, ма-лады паляк завярнуў туды.

За магілкай, абстаўлены вёдрамі, капаўся селянін. Зацікаўлены студэнт мінуў магілу ды падышоў да незнаёмага. Там на руні жыта чарнеў квадрат скапанай раллі, тырчалі кволенькія каліўкі тытуню. Студэнт павітаўся, але чалавек яму не адказаў, бо ад перапалоху аж анямеў.

Толькі цяпер Баляслаў зразумеў, што патомак ганаровай шляхты садзіць недазволеную расліну. Разлік селяніна быў просты: жыта падрасце, тытунь у палетку схаваецца і будзе невідочным [ 38 38 У буржуазнай Польшчы на тытунь урад трымаў манаполію і за самаволыіую пасадку яго сурова караў — нават за два-тры калівы. ] . Студэнту зрабілася няёмка. Ён пачаў чалавека супакойваць:

— Па-ане, не бойцеся, я — не з паліцыі і не канфідэнт! Чаму вы сёння, у нядзелю, працуеце?

Дзядзька памалу асмялеў і даверыўся:

— Цяпер, прошэн пана, усе да касцёла збіраюцца. Такі момант і падыходзіць для пасадкі гэтаго...

Студэнт прыпомніў, чаму яго вучылі ў гімназіі на ўроках біялогіі.

— Хіба ж ён тут вырасце?— шчыра засумняваўся.— У Крыме, у Турцыі, на Кубе тытунь расце, але ж — у на-ас?!

— Ці расце ў туркаў, пане, як бога кохам, не ведаю. А на вільчыцкай зямлі вырастае часамі во! — селянін адмераў заскарузлай на капыта рукой па галгітку, аброслую шчаціннем.

— Але ж — не можа быць такое?!

— Па-ане, та-ак!

— Не до вяры!

— Як бога кохам!

Студэнт аж хмыкнуў ды паківаў галавой.

— А хто там пад грушай ляжыць?

— Легіянер з польска-бальшавіцкай вайны.

Падышлі да магілы. На астатках разбуранага копчыка віднеўся след надпісу, выкладзены з белых каменьчыкаў: «Свентэй паменьці незнанэму жолнежові».

— Як запушчаная!.. Чаму магілай хто не пацікавіцца?

— А пан буг ведае! Калісьці хоць наш настаўнік прыходзіў сюды са школьнікамі. Два гады як школу закрылі... А солтысу [ 39 39 Стараста (польск.). ] — часу няма...

— Перадайце яму, каб гэты салдат таксама не меў часу, то ваш солтыс не быў бы зараз солтысам!

— Добжэ, пане, перадам. Баляслаў разорай пашпарыў да дарогі. Пратупаўшы па жвіравых дарожках каля клумбаў, Баляслаў падышоў да палаца-замка. Дварэцкі аклікнуў на сняданне.

Піхнуўшы цяжкія дубовыя дзверы, Баляслаў прайшоў скрозь пакоі, абвешаныя сярэдневяковай зброяй, зубровымі рагамі, ікламі кабаноў ды рысяў, партрэтамі.