Аляксей Карпюк - Выбраныя творы ў двух тамах

— Мой намеснік, Мячыслаў Віткоўскі, іх сплавіў! — загаварыў Стэмпоўскі з крыўдай.— Праводзіў адпачынак у Італии і накупіў там саджанцаў. Вярнуўся з Неапаля, наняў адразу брыгады рабочых. Мы ўсе былі супроць, а гарадняне —- гэ! — тыя нават дэманстрацыю наладзілі! Пабілі рабочых, паламалі ім пілы, але ён паслаў паліцыю і каштаны выцяў у пень. Бяда мне з ім!..

Што Метэк Віткоўскі ў легіёнах уратаваў ад кулі Пілсуд-скага, з буквара ведаў кожны школьнік. Свайго збавіцеля маршал уладкаваў потым у міністэрства ўпраўляючым. Але нацыянальны герой намазоліў усім вочы самадурствам, і маршалу давялося хаваць яго ў правінцыі.

Стэмпоўскі скардзіўся, аднак абароны прасіць і не думаў.

У маі 1926 года Пілсудскі з вайсковага лагера Рэмбэртув рушыў на Варшаву дывізіі, прапёр прэм'ера Вітаса, прэзідэнта Вайцяховіча ды галавой дзяржавы зрабіў сённяшняга высокага госця Гродна. Генерал Загурскі нешта асмеліўся сказаць супроць і нават ударыў маршала па твары. Пілсудскі выняў пісталет і на вачах людзей генерала застрэліў. Труп заслужанага легіянера зашылі ў мешкавіну ды ноччу апусцілі ў Віслу. З той пары Пілсудскі цвердзіць: «Польшча—гэта я!» — жыве сабе ў Сулеювку, гадуе ружы, ездзіць праз Гродна да сваёй каханкі ў Друскенікі і час ад часу пазваньвае зброяй або стукае кулаком па стале, а прэзідэнт выконвае яго волю. Хіба з-за Віткоўскага гэта палітычная лялька стане ўступаць з ім у канфлікт? Унь як адразу прыціх!

На беразе Нёмана прэзідэнт цяжка ўздыхнуў, аддаючыся ўспамінам.

Восенню гімназісты наладжвалі спаборніцтвы на лепш выразаныя грыбочкі з каштанаў і мініяцюрную мэблю. Вясной жа дрэвы запальвалі цэлыя кандэлябры белых свечак... Загубіць такую прыгажосць! Як упэўнена сябе нахабнік адчувае — нават не прыйшоў вітаць галаву дзяржавы!

На пляцы, перад магістратам (якраз там, дзе калісьці казакі засеклі Голуба), сабраліся гімназісты і дэлегацыі павятовага горада. Ззаду выстраіліся зялёныя сіметрычныя брылы войска. З будынкаў звісалі даўзёрныя бела-чырвоныя палотнішчы. Прэзідэнт прыняў кветкі, дачка каменданта горада, Ванда Квяткоўская, падышла яго вітаць.

У кракаўскім каляровым касцюмчыку, палаючы гарачымі румянцамі, чароўная гімназістка зрабіла рэверанс ды меладыч-ным, як сярэбраны званочак, галаском прадэкламавала:

— Пан прафесар і вучоны, якога ведае ўся зямная куля! Наш дарагі госць, пан прэзідэнт, што ўсклаў на свае плечы адказнасць перад богам і гісторыяй за лёс грамадзян пястоўскай магутнай дзяржавы! Вы з маршалкам Пілсудскім адстаялі для нас вольную і багатую Польшчу, а сваім выдатным вынаходніцтвам горнага паветра ашчаслівілі грамадзян... Грамадзян... I старых...

Тут Ванда збілася з вызубранага тэкста. Пачуўшы, з якім расчараваннем уздыхнулі шэрагі гімназістаў, яна спалохалася і ўжо нібы ля дошкі адказвала нявывучаны ўрок:

— Цяпер... Цяпер самы багаты... У каго мала грошай і хто не зможа ехаць у Татры ці Закопанэ, будзе мець у сваім доме горнае паветра... Бо яно забівае палачкі Коха, якія жывуць вакол нас... I які-небудзь хворы, слабы ці бязногі зможа такім паветрам у сябе на ложку... А палачкі Коха... I наогул... Пан прэзідэнт, калі яшчэ вучыўся ў нашай гімназіі, вырашыў для Польскі, для бедных...

Паненка расплакалася.

— Ну, ну, сціхні, дзіця! — па-бацькоўску прытуліў да сябе госць Ванду пасля няёмкай паўзы.— Бачу, што і ты вельмі любіш Польшчу, а гэта — галоўнае! Хай мацер божая з Чэнстаховы мае цябе пад сваёй апекай! Вазьмі на памяць! — выняў ён з кішэні партманет, падаў пяцізлатовую манетку і, засаромлены сваёй дабратой, паправіў: — На цукеркі з калежанкамі вам!..

Затое старшыня саюза асаднікаў генерал Бэрбэцкі прамашкі не даў. Ён уручыў госцю сімвалічны ключ ад горада, прыклаў два пальцы да канфедэраткі з сярэбранымі зігзагамі, стукнуў абцасамі і добра напрактыкаваным доўгай службай у царскім, аўстрыяцкім і кайзераўскім войску голасам ды лужанай ад гарэлкі глоткай з пафасам пракрычаў:

— Вялікі наш грамадзянін і шаноўны пан прэзідэнт! Мэльдую паслухмяна, што рыцары традыцый Завішы Чорнага і Збышка з Мысловіц, Кміціца і Скшэтускага, Ордона і Пілсудскага клянуцца табе тут, у магутнай сталіцы Стэфана Баторыя, што ў даным бастыёне цывілізацыі на дзікім усходзе яны не дапусцяць сюды лібералізму ды жыда-камуны! Ніякія бальшавікі, ні швабы, ні сусветная плутакратыя не пахісне нас з занятых пазіцый! А калі ўздумаецца ім сунуцца да нас, мы дастанем свае вострыя шаблі і будзем іх сячы, як мы секлі пад Псім Полем, Грунвальдам, Берэстэчкам, Венай і Варшавай, гура-а!