Аляксей Карпюк - Выбраныя творы ў двух тамах

Зусім мажліва, што дзядзька зноў выкінуў бы які-небудзь фінт, уразіў бы небагатую фантазію наіўных і былыя паклоннікі паступова даравалі б яму прамашкі і прарока ўзнялі б на п'едэстал з яшчэ большым уздымам («Ён нічого сам кепскага не рабіў! — прыдумалі б багамолы тлумачэнне.— Усё гасподзь бог учыніў яго рукамі!..»). Бо, покуль жывуць тыя прынцыпы, за якія змагаюцца людзі, да той пары і герой, што ўжо раз звязаў сваё імя з гэтымі прынцыпамі.

Але прыйшло зызваленне 1939 года. Прынёманшчына ўступіла ў новую эпоху.

1

Чырвоная Армія вызваліла Заходнюю Беларусь, і ў перанаселеных вёсках забурліла.

Энергія шматпакутнага народа, які дагэтуль траціў яе гэтак неразумна, нарэшце атрымала накіраванне. Узрадаваныя людзі шуганулі: хто — у школы, хто — на будаўніцтва, хто — завербаваўся ў Данбас ці на Урал.

Іншыя цёткі цяпер лёталі па магазінах і ледзь не ашалелыя ад радасці куплялі на пуды соль, цукеркі-падушачкі, па сотні скрыначак запалак, па вядру нафты, цэлыя сувоі сітцу за сябе, за памершую маці, бабу — за ўсе пакаленні, што жылі ў бядзе і галечы!

А хварэй сабе ты і лячыся — колькі хочаш! Даходзіла да камізму.

На вёсках памеры хваробы вымяралі коштам лекаў і перашкодамі, з якімі дабіраліся да доктара ці знахаркі. Іншая цётка хвалілася перад суседкай, якая ў яе рэдкая хвароба:

— Два дні патраціла ў Беластоку і на адно лякарства мусела прадаць аж тры курыцы!

Цяпер лячэнне стала бясплатным. Цётка Кірыліха з абурэннем скардзілася ў нас на доктара Цукермана з Гарадка:

— Заходжу да яго, а ён ткнуў мне ў грудзі тую халодную трубачку, патрымаў крыху вухо і выпісаў пілюляў на дваццаць капеек — я на іх адно яйко патраціла!.. Ну, думаю, хоць ты і ў гальштуку, а не на тую напаў — у нас цяпер не панская ўласць, а — народная, ніц мне не зробіш!.. Вярнулася з аптэкі, кінула тыя гузічкі ад кашулі на бліскучы стол яго ды кажу: «Я да цябе гуляць прыходзіла, што ты мне гэтак танных лекаў выпісаў?!.» А Цукерман рагоча!.. Ой, людкове, от дахтары пайшлі!..

Альяшом народ амаль перастаў цікавіцца. Патрэба ў «Вершалінскім раі» адпала, і прамень «псіхалагічнага рэха», накіраваны на Грыбава, патух.

У самой Грыбоўшчыне Альяшовы будынкі сяляне разабралі і перавезлі ў суседнія вёскі на школы ды сельсаветы.

Паступова растала незакончаная вялізная, як калізей, аграмадзіна сабора — мужыкі яе разабралі на цэглу.

Засталіся толькі адзін вялізны дом і даўзёрная, пабудаваная «прускім мурам», стайня на сотню галоў коней. У доме тым збедненымі шэрымі галкамі дажывалі старыя, якім не было куды дзявацца, бо ў свой час хаціны свае яны легкадумна папрадавалі; а ў стайні — змяшчалі мужыкі на ноч коней, калі зімой прыязджалі на лесанарыхтоўкі.

Ад бельскіх сектантаў застаўся ў Грыбоўшчыне яшчэ дубовы крыж (прыземісты і здаровы стаіць ён там па сённяпші дзень як сведка той энохі!).

У адзін час органы НКУС дзядзьку Клімовіча арыштавалі, бо надта ж многа на яго пасыпалася адусюль скаргаў — пісьмы ішлі нават з Валыні.

Калі стала відочным, што спрыяльных умоў для рэлігійнага фанатызму ўжо на вёсцы няма, набожнасць мужыкоў з сярэдзіны ўсохла, былога прарока выпусцілі. Знямоглы сямідзесяцітрохгадовы Альяш пасля арышту паказацца ў Грыбоўшчыне баяўся: багамольныя бабы не далі б яму ходу — заплявалі б! Верная Тэкля павяла дзеда ў свае Празнікі, а заядлыя багамолкі помсціць туды яму ўжо не пабеглі.

Бабы павыцягвалі з царквы каталіцкія атрыбуты і далі Фэлюсю адвезці іх у касцёл.

На купалы зноў узвалаклі праваслаўныя крыжы.

З Вершаліна перанеслі ў царкву іконастасы.

Багамолкі доўга думалі, што рабіць з амвонай, і нарэшце прыстасавалі яе пад склад з харугвамі.

Бабы пакінулі ў царкве і ўсе Альяшовы лавы, каб старыя людзі маглі ў час службы сабе пасядзець.

I ўсё ж такі ў многіх старых вобраз Альяша запаў у душы так трывала, што нават успрыманне новага ішло ў іх праз былога грыбоўшчынскага ідала.

2

Пэўна, яшчэ многія ў нас памятаюць той дзень 1940 года, калі з вёсак Прынёманшчыны некаторыя пажылыя дзядзькі і бабкі кінуліся ў гарады купляць у кіёсках і паштовых аддзяленнях адзін нумар абласной газеты. На мантажы мастак у ёй накрэсліў контурам некалькі асоб — прадстаўнікоў народа. У адным барадачы, які па задуме аўтара павінен быў прадстаў-ляць селяніна, людзі разгледзелі Альяша.

Са слязамі шчасця на вачах бабкі цалавалі паперу, уміляліся ды прычыталі:

— Ах, наш ты Алья-ашку, наш сако-оліку, як жа ты высока ўзня-аўсо!