Грахоўскі Сяргей - Ранні снег

— Разумееш, органы цяпер разбіраюць заявы на былых падпольшчыкаў, якіх мы закідалі ў паліцыю, управу, пасылалі працаваць перакладчыкамі. Бачылі, што працуюць у немцаў, а што выконваюць заданні партызан i разведкі, ніхто i не здагадваўся. Вось i прыходзіцца цяпер разбірацца, выяўляць падпольшчыкаў, сувязных, выдаваць ім адпаведныя дакументы, каб людзі не скардзіліся i не абражалі «нямецкімі паслугачамі». Пачынаеш разумець, як ім было цяжка i балюча.

Успомнілі сяброў па падполлі: мілага, заўсёды далікатнага Якава Спірыдонавіча. A якім цвёрдым i вынаходлівым ён стаў у акупаванай Ельніцы, колькі выратаваў людзей, колькі звестак i бланкаў дакументаў перадаў партызанам. I маладзенькую, заўсёды вясёлую выкладчыцу нямецкай мовы Ніну Кавалеўскую ўспомнілі. Якою трэба было быць мужнаю i трывалаю, каб не расплакацца на допытах, калі фашысты заганялі іголкі пад пазногці яе сяброў i аднадумцаў. А яшчэ, мабыць, цяжэй было цярпець нянавісць i абразы блізкіх людзей. Знявечаная, яна смела падышла да шыбеніцы i паспела крыкнуць з апошніх сіл: «Мы пераможам, біце праклятых людаедаў!»

Успамінаючы, Аляксей ледзьве стрымліваў слёзы, кусаў губы i змаўкаў на паўслове.

— А ты што думаеш рабіць? — спытаў Сямашка.

Аляксей паціснуў плячыма і, памаўчаўшы, дадаў:

— Трэба ў школу. Але, перш за ўсё, аднавіць дыплом. З райана адказалі, што ўсе дакументы загінулі, у інстытуце таксама нічога не засталося.

— Гэта легка паправіць.

Сцяпан Ларыёнавіч набраў нумар тэлефона:

— Таварыш Макарэвіч? Сямашка. Мяне цікавіць парадак афармлення дакументаў на былых выпускнікоў, у якіх загінулі дыпломы. Та-а-ак! Тры пацверджанні. А хто з даваенных выкладчыкаў у вас працуе? Хвіліначку, запішу. Тут да вас зойдзе таварыш Буевіч. Пры мне ён працаваў у Ельніцкай школе, быў падпольшчыкам, партызаніў у маёй брыгадзе, ваяваў на фронце, словам — наш добры таварыш. Памажыце, калі ласка. Так, Буевіч Аляксей Іванавіч. Дзякую.— Сямашка падаў Аляксею паперку з прозвішчам яго былых выкладчыкаў: — Ведаеш ix? А яны цябе помняць?

— Думаю, не забылі. Я ж быў актывіст: i ў камсамоле i ў самадзейнасці,— адказаў Аляксей.

Сямашка расказаў, як знайсці пецінстытут каля клінічнага гарадка. На бланках напісаў дзве запіскі i падаў Аляксею.

— Па гэтым адрасе зойдзеш на склад i падбярэш сабе што-небудзь з адзежы. Ты ж малады i халасцяк яшчэ, мабыць? Так што не саромейся. А па гэтай паперцы ў гандлёвым аддзеле гарсавета атрымаеш карткі. Пакуль агледзішся, пажыві пад дахам Піліпа Васільевіча, а там, можа, знойдзем які куток. Сам бачыш, што ад горада засталося. Баракі лепім, людзі ў зямлянках жывуць.

Развітваючыся каля дзвярэй, Сямашка ўспомніў:

— Мы ж цябе да ўрадавай узнагароды прадстаўлялі. Не атрымаў? Схадзі на Бакуніна ў ваенкамат. Павінна быць. Калі што спатрэбіцца, заходзь, чым здолеем — паможам.

Капітан Асокін адразу не пазнаў Аляксея ў ладным касцюме, жоўтых чаравіках i ў светлай кашулі.

— Таварыш Буевіч, пастарайцеся ўспомніць усе акалічнасці апошніх тыдняў дзейнасці вашай падпольнай групы,— дзелавіта папрасіў Асокін.

Аляксей пацёр лоб, задумаўся i пачаў расказваць, як па заданні сакратара райкома таварыша Сямашкі быў пакінуты ў Ельніцы, як назначаны старастам управы былы начальнік ашчадкасы Якаў Спірыдонавіч Самцэвіч прапанаваў яму пасаду сакратара, a Ніну Аляксандраўну Кавалеўскую ўзяў перакладчыцай.

— З Нінаю мы сябравалі перад вайною, таму i пры немцах я часта заходзіў да яе, а яна да мяне, але на лірыку часу не заставалася. Яна мне спехам расказвала, калі немцы рыхтуюць аперацыі на партызан, каго завербавалі ў агенты, як трымаюцца на допытах арыштаваныя патрыёты. Словам, пра ўсё, што ёй удавалася пачуць i падгледзець, пра што здагадацца. Я ўсё пераказваў Якаву Спірыдонавічу, а ён праз сваіх людзей перадаваў у лес. Выпісвалі мы прапускі, аўсвайсы i розныя пасведчанні i перапраўлялі партизанам.

— Праз каго перапраўлялі?

— Усіх сувязных я не ведаў. Да старасты заходзілі па «справах» розныя людзі, a ў канцы рабочага дня Якаў Спірыдонавіч хітра ўсміхаўся i шаптаў: «Усё ў парадку, Алёша».

— Не памятаеце, хто перад правалам часцей да яго заходзіў?

— Працаваў у нас у раёне нарыхтоўшчыкам такі Прахор Калістратавіч. Ездзіў ён па ўсіх сёлах, ведаў ледзь не кожнага. Майстра быў лавіць рыбу i варыць юшку. Ніводная раённая маёўка без яго не абыходзілася. Калі што каму трэба, з-пад зямлі дастане. I ў вайну ў яго астаўся кааператарскі конь. Неўзабаве выдалі яму пасведчанне, i зноў паехаў Прахор Калістратавіч па сёлах скупляць прадукты для афіцэрскай сталоўкі, а больш пра сябе дбаў.