Віктар Казько - Выбраныя творы ў двух тамах. Том І

— Ох, донька, донька, ды хто ж гэта да цябе прыехаў? Ды адкрый ты вочы, ды паглядзі толькі. Хто ж топча цяпер твае сцежкі, хто па іх ходзіць, доню ты мая, доню...— I пайшла, як сляпая, натыкаючыся на крыжы і прыпадаючы да кожнага з іх.— Ды чаго ж табе, маладой, не жыць было, ды навошта ты маю кулю прыпяла. Заступіла я твой век, заступіла, жыць бы табе ды жыць ды не бачыць бы і не чуць бы маіх слёз...

— Дзе? — не вытрываў Адам.

— Здаецца, вось гэта? — адказаў Рыгор,— Крайняя была. Як бег па паяздок колісь, дык заўсёды заглядваў.

— Ох не, Рыгорка, ох не. I магілку ўжо забыў. Ты чуеш, Лукер'я, ці ж ты чуеш?

Антону стала страшна: а што, калі не знойдуць магілы маці, што рабіць будуць?

Ёп, Антон, ішоў па свеце, будаваў дамы і новыя гарадьт, не раз сядзеў у прэзідыумах і ўгінаўся ад радасці апладысментаў, а ў далёкім Палессі сярод хвой стаялі пры дарозе запушчаныя лясныя могілкі, неабгароджаныя. I ён, Антон, за ўсё сваё жыццё так і не зведаў, што ён у вочным абавязку перад маленькай вёсачкай, перад маленькай хаткай і яе могілкамі.

— Забыў, забыў, Лукер'я,— стагнаў сярод крыжоў бацька.

Адам глядзеў на яго з жалем і абурэннем.

— Старая знойдзе,— гаварыў ён,— старая знойдзе, маці не забудзе...

Вось ляжыць мая матка,— падбег Рыгор да адзінокага крыжа на ўскрайку.— Вось тут бацькава магіла. А дзе ж ты, Лукер'я? Вось, мама, вось тут павінна яна быць. Старая моўчкі амаль паўзла паміж крыжоў, не зважаючы ні на зяця, ні на ўнука. Кранала крыжы кончыкамі пальцаў, як сляпыя людзі кранаюць галовы дзяцей. На некаторых крыжах былі падвязаны скаравелыя ўжо ручнікі, і старая падоўгу ўглядвалася ў кожны з іх.

Маці па ручніках знойдзе, па матузках прызнае...— між тым гаварыў Адам. А Вечка і два яго сыны маўчалі. і нямы, дадзены Баглаем рабочы стаяў каля машыны побач з шафёрам і таксама маўчаў.

— Вось тут... Вось ты дзе схавалася, донейка мая,— прамовіла нарэшце бабуля, зняла з крыжа і паднесла да кофты выцвілы, выбелены сопцам матузок.

— Аднаго ўзору! — нацвердзіў Адам.— Маці заўсёды знойдзе.

А старая ўжо ляжала на магілцы. Бачком нязграбна асунулася на зямлю і цяпер нібыта прыслухоўвалася да дыхання дачкі.

— Ой, чула ж маё сэрца, чула, што не на жытку нараджала цябе. За што яму такія пакуты. Лукер'ечка...

«А-аа-ааа» — падхапілі сосны і панеслі, панеслі па лесе.

— А ці ж яна была табе нядобрай жонкай, Рыгорка, што ты так забыў пра яе? Гора мне, гора.

Усё вакол ажыло, прыйшло ў рух, загаманіла, зашаргацеў камень, забілася ў цэбрыках вада, глуха пляскаліся на лясную дарогу сталёвыя бэлькі. А людзі замоўклі, нібыта саромеліся адзін аднаго, і кожны з іх хаваў вочы. Адышоўся ўбок і сціх Алесь. Гора, жывым увасабленнем якога была гэтая ціхая старая жанчына, увайшло і ў яго сэрца. Ён зразумеў, дзеля чаго яго брат і бацька ўзяліся ставіць помнік. Яны абуджалі сваю памяць, узрывалі яе гэтым белым мармурам. Узрывалі свой і яго спакой.

Ужо ўсё было падрыхтавана, і можна было брацца за абмуроўку помніка, але ніхто не адважыўся выцягнуць з магілы стары, спарахнелы крыж. Першы да яго кінуўся Адам, але толькі працягнуў руку і адышоў убок.

I нямы, інтэлігентна апрануты, у белай кашулі, пры гальштуку і ў моднай сінтэтычнай куртачцы сярэдніх год мужчына, паглядзеў на Рыгора.

— А чаму толькі адзін крыж? — спытаў у Рыгора Адам,— Тут жа ў цябе жонка і сын Міхась.

— Адзіны крыж,— сказаў Рыгор,—- адзіны. Так ужо выйшла. Я быў далёка, калі ставілі яго. А таму, хто ставіў, не было часу... ужо ішоў яго час паміраць... Браценік яе ж, як людзі мне гаварылі, і хаваў.

— Ох, колькі іх тут ляжыць,— недачула, схапілася зноў за галаву, загаласіла бабуля.— Сынкі мае, сынкі. Ды прыгожыя ўсе такія, ды маладзенькія.— Яна паказала рукой на срабрысты помнік, дзе на бетонным пастаменце, схіліўшы галаву, стаяў каменны чырвонаармеец з аўтаматам.— А аднаго ж, маладзенькага... Ой, як уздумаеш, дык месца няма табе... I абапал дарогі вакол яго такія ж маладыя... Кругом, кругом сынкі, як грыбы падрэзаныя, на дарозе няма дзе нагу паставіць. Ой, людцы, жытку пражыла, а такога не бачыла...

— Гэ-эх,— разнеслася за спіной Алеся. Ён павярнуўся і ўбачыў, што бацька трымае па выцягнутых руках перад сабой крыж. Крыж быў двух колераў, палова, якая была ў зямлі, амаль чорпая, другая палова — зялёная. Бацька глядзеў на гэты крыж і хістаўся, быццам ад пепамернага цяжару.

— Спаліць трэба, спаліць — раіў Адам.

Але бацька, не слухаючы яго, панёс крыж у лес. А нямы ўжо завіхаўся з рыдлёўкай каля магілы. Дзе толькі што стаяў крыж, ужо была раскідана сухая, як прысак, белая зямля. I Алесю, які не ведаў вайны, і тым, хто яе ведаў, здалося, што стаіць не летні мірны і цёплы дзень, а зноў студзень, той далёкі студзень 1944 года. I не помнік ставяць яны на даўняй магілцы, а толькі што выкапалі гэтую магілку, толькі што спусцілі ў яе труну. I надышла апошняя хвіліна развітання. Тая самая хвіліна, калі няўмольна прыходзіць адчуванне непазбежнасці таго, што здарылася, адчуванне, што асірацеў не толькі ты — на аднаго чалавека асірацеў і свет. I хочацца да болю біць кулакамі зямлю, да болю, да крыві кусаць сабе рукі.