Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

Пад канец жніўня зрабілі засеўкі новага жыта, затым пасеялі яшчэ i вераснем, пад Баўтрамея; праз тыдзень паклапаціліся пра ячмень. Верасень не менш жніўня ўсцешыў людскія сэрцы багаццем з поля i гародаў — збажыной, вялікімі сакавітымі буракамі i морквай, а пазней — ёмкімі, ледзь падняць, тугімі белымі качанамі капусты; з лесу навагародцы нанасілі грыбоў, з нізкіх, прыамшарных мясцін — ярка-чырвоных, з сокам нібы кроў калінавых гронак, з балот — буйных чырвона-бурых журавінаў.

На Багача ўжо ўсё прыбралі з поля i гародаў; буслы адляцелі — значыць, зіма сёлета магла быць ранняя i халодная; жанчыны пачалі даставаць верацёны, патроху прасці; на Здвіжанне амаль ніхто не асмельваўся паткнуцца ў лес: казалі, там ужо спаўзліся ў клубкі гадзюкі i вужы перад тым, як зашыцца ў карчы ці норы на зіму. Калі хто ўпотай ад людскіх вачэй падкрадваўся да тых змяіных скопішчаў, дык толькі са злымі намерамі: абсачыць сярод ix змяінага цара, лупянуць па ім, ухапіць з яго галавы залатую карону i збегчы — гэтая залатая карона спрыяе чарадзеям i злодзеям. За такое злыдушцаў заўсёды каралі. Вось i сёлета, як былі чуткі, у адным паселішчы злавілі такога зламысніка, i старэйшыны прысудзілі яму смерць: яму звязалі рукі за спіной, прычапілі камень да шыі i, разгайдаўшы, шпурнулі ў раку... Біскуп Кірыла не задаволіўся такім судом, пабурчэў, што не прывялі заблуднага да яго, але тых старэйшын не зачапілі...

Сёлетні кастрычнік, як i часта тут бывае, удаўся зменлівы: то гусціліся туманы, а пасля ix дабірала сваё сонца, то слязіўся ці ўжо нудна ліў ды ліў дождж, то нечакана зямля пакрывалася марозлівай белізною, але на Бабскае лета ночы сталі з высокім зоркавым небам, a ўдзень зіхацела ўжо не гарачае, але ўсё ж цёплае сонца, наваколле ажно гарэла ад жаўцізны i чырвані дрэў, а да ўсяго пачала ўжо цешыць на полі густая, дружная i вясёлая зелянота маладой руні.

Усё гэта паўтаралася з году ў год, але кожны раз было нібы па-новаму, ніколі не надакучваючы. Наадварот, абнаўляла, узбагачала i змушала па-добраму хвалявацца душу ўсімі, часамі нават зусім незразумелымі адценнямі пачуццяў, калі ты пачынаў адчуваць, што ўсё гэта, ты таксама, не проста так, само па сабе, што ўсё вакол вечнае i ты вось крыху далучыўся да яе, гэтай вечнасці...

Не толькі княгіні, але i некаторыя баярыні (да слова, Расціславава Раксана, яе дачка) не заўсёды давалі грудзі сваім дзецям, знаходзілі ім карміцелек сярод маладых, здаровых i ахайных смердак. Любка ж, калі Усяслаў загаварыў пра гэтую завядзёнку знаці, рашуча адмовілася аддаваць сына, названага ў гонар яго бацькі Баярам, у чужыя рукі. «Ды я сама не адно, а двое дзяцей магу ўволю насыціць»,— запаліста, нават крыўдліва сказала яна, без ніякага збянтэжання абедзвюма далонямі падважваючы праз сарафан свае папаўнелыя пасля родаў грудзі.

Усяслаў i сам гэта добра бачыў, дык не настойваў. Тым больш што ён думаў гэтак жа, як i яго маладая жонка: маці павінна карміць сваё немаўля сама. Ён толькі папрасіў, каб цяпер Любка не тулілася ў лёкайскім пакоі, а "па праве гаспадыні дому, баярыні перабралася на Заночую палову нябожчыцы, a ў свой былы куток пусціла новую пакаёўку, якую ўзялі памагаць глядзець за дзіцем: гушкаць, мяняць мокрыя полачкі на сухія, падносіць галоднае хлапчаня да маці. Любка на гэты раз паслухала, дык пачала ўжо ўмацоўвацца як гаспадыня, цяпер нават сталая ўсёведайка Марыля часамі прыходзіла параіцца з ёю, што i як рабіць. Ды больш — стаўшы маці сына-баярына, Любка спакваля адчула сваё права i сваю моц. Не, яна не біла чэлядзь i нават не крычала на тую за нейкі промах, не зневажала, як Расціславава дачка ці Баляславава Ядвіся, але займела свой голас: трэба гэта i тое, ты зрабі так, а ты вось гэтак. I ніхто не аспрэчваў яе гэтыя права i моц, усе яе слухалі: чалавек, бывае, часамі нават не можа, пакутуе, што яму няма каму падпарадкавацца. Такая ўжо душа ў слуг i лёкаяў. Нават i ў некаторых баяраў. Хоць не бывае i без таго, што некаторыя з ix услугоўваюць з хітрыкай, з карысцю для сябе i чакаюць таго часу, калі ім можна паквітацца. Пагэтаму, да слова, Усяслаў гэтак асцерагаўся «любові» Расціслава i яго Раксаны. Тут трэба вялікая пільнасць, хоць, як ні намагайся, усяго недагледзіш, не ўсё зразумееш, a калі i адчуеш, дык усё роўна памылішся ці паступішся...

...Усяслаў, вярнуўшыся позна ўвечар дадому, спачатку памыўся, абагрэўся пасля лістападаўскай непагадзі, а потым, як заўсёды, не зважаючы на агаладаласць, падаўся аднак не да стала, не да Марыліных прысмакаў, a ў той пакой, дзе быў сын-любімец.