Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

Усяславаў настрой быў не толькі ад таго, што вось i яшчэ раз, але па-новаму ці на сталейшыя вочы ды розум ідзе, бярэ сілу вясна, але i таму, што, бачачы змены i навіны (скажам, вось пракурлыкаў ужо высока ў небе жураўліны касяк, ціхенька ўночы прашмыгнулі над Навагародкам качкі да рэчак i азярын альбо вось ужо забухмаціліся коцікі на лазоўі, запахла зямлёй i падскочыла першая, дзікая зелянота, вельмі залівіста ўдзень звіняць дзіцячыя галасы, a ўночы чуецца адмысловы малады рогат ад узбуджанай, захмеленай крыві),— дык вось Усяславаў настрой сёлета падладжваўся i пад чаканне: вось тады i тады, калі тое ці іншае настане, абрадзініцца Любка.

Чым бліжэй да канца ачышчанага дажджамі i маланкамі, абгруканага громам, азелянелага, пахкага ад асыпанага яблыневага i грушавага квету, ад зацвілага бэзу травеня, тым большае яго было душэўнае ўзрушэнне.

Праўда, перад красавіком усё ж адна пабочная навіна змусіла часцей, чым звычайна, забіцца сэрца, а то трошкі i выбіла з каляіны. Гэта ад весткі з Холма: туды з Батыевага стану вярнуўся князь Даніла. Яго самы небяспечны супернік, Міхаіл Чарнігаўскі, не стаў на калені i не ўнізіўся перад манголамі, дык таго забіў ударамі нагі ў грудзіну, у сэрца, мангольскі кат-велікан, а вось князь Даніла (як i Аляксандр Неўскі) скарыўся, выявіў такія паслухмянства i паслужлівасць, што яго не толькі адпусцілі жывым, далі яму ярлык на яго ж вотчыну, але задаволены Батый паабяцаў яшчэ i ў любы час, калі папросіць Даніла, даць яму сваю сілу, каб ён уціхамірыў суседзяў-непрыяцеляў (бацьку Аляксандра Неўскага, вялікага князя Уладзіміра-Суздальскай зямлі Яраслава, Батый адаслаў у Каракорум, на выпрабаванне самога вялікага кагана).

Хоць князь Даніла «велми печален еси» — мабыць, з-за выцерпленых прыкрых уніжэнняў у Ардзе ды з-за нечаканай смерці любімай жонкі,— але тое, што яму падакляравала мангольская ваенная помач для яго карных акцый на карысць сабе i Батыю, насцярожыла i засмуціла Усяслава: Даніла цяпер — не проста галіцка-валынскі ўладар i мангольскі васал, віж, наглядач, ён — i карнік над суседнімі землямі. Над Навагародкам найперш. Будзе, канечне, мець пад пільным назіркам i Літву, Яцвязію, бліжэйшыя польскія, венгерскія землі.

Пад канец красавіка, змірыўшыся ад укленчванняў у Ардзе i ca стратай маці сваіх малых дзяцей, Даніла прыслаў у Навагародак ганца — каб якраз Усяслаў прыехаў у Холм пачуць ягоную волю. Князь Ізяслаў параіў яму не ехаць, не прысягаць на пакору, спаслацца на тое, што жонка «на сносях», а замест сябе паслаць Расціслава, няхай той, іхні ўгоднік i падлізнік, уважна, разявіўшы рот, выслухае ўсё i па-лёкайску запэўніць у вернасці. Расціслаў, праўда, крыху з насцярогай пачуў гэты «давер» сказаць слова за Навагародак, бо душой адчуваў іхні хітры ход, адгаворваўся, што ідзе вясна, хутка араць i сеяць, але ўрэшце падаўся з вялікім початам i падарункамі. Вярнуўся пад канец травеня i князю, яму, Усяславу, ды на Радзе хваліўся, што яго сустракалі з пашанотай (Голубаў чалавек з Холма перадаў іншае: князь Даніла вельмі незадаволіўся, што не прыехаў на паклон якраз ён, Усяслаў, ваявода, доўга не хацеў дапускаць у свой хорам іншага навагародскага пасланца: «Зачем мне этот жирний и ледачий[ 76 76 Лянівы, a ў пераносным значэнні паганы (укр.). ] кабан?!», але ягоны дворскі Андрэй усё ж угаварыў зміласцівіцца i сустрэцца з «негарной»[ 77 77 Непрываблівы (укр.). ], але «услужливой нам людиною»), а яшчэ Расціслаў аж з захлёбам гаварыў пра тое, якую вялікую моц цяпер мае Даніла, што той ледзь не Батыеў дарадца па гэтым кавалку Еўропы i што той цяпер больш зоймецца Навагародкам, зноў верне яго пад сваю волю. Калі трэба будзе, дык i сілаю, нават i мангольскай. «Так i сказаў князь Даніла,— выпінаў Расціслаў,— Навагародак — вотчыну дзяцей Яраслававых — не адпушчу i Hiкому не аддам! Гэта — мае, толькі мае ўладанне!» Адным словам, Расціслаў фанабэрыўся, што ён зноў у сіле, ён нават па Данілавым наказе становіцца першым пасля князя Ізяслава. «Паехаў бы баярын Усяслаў у Холм, дык, можа, яму б была Данілава міласць,— не тоячыся, пераможна, нават дурнавата ў сваёй штучнай смеласці цешыўся Расціслаў.— Але баярын Усяслаў — адшчапенец-гардавус, яе захацеў накланіцца нашаму вярхоўнаму ўладару. Вось за гэта ён i пакараны, мусіць саступіць тут сярод баяраў i на Радзе першынство мне».

Hi Усяслаў, ні іншыя не аспрэчвалі i не супынялі Расціслава, пільна выслухалі ягоную ўсцешлівую, нібы ў дзіцяці, пахвальбу. Праўда, толькі стары i хітры ахоўнік пячаткі, Звеніслаў, адчуўшы, што падзьмуў новы вецер, заліслівіў перад Расціславам, ужо не так аддана зазіраў у вочы Усяславу, Бяляну i айцу Кірылу, пачаў уголас хваліць князя Данілу: «О то леў! Цар звяроў!» Пасля гэтага рабілі тое, што ішло ад князя i што перадаваў Усяслаў, Расціслава цярпелі як назойную муху, каб ён ее абураўся i лішне не нагаворваў на ix праз свайго чалавека ў Холм, з ім нават нібы раіліся, слухалі яго доўгія i нудныя павучанні, але спаўнялі ўсё па-свойму, a халі назойны Расціслаў настойваў, дык слухалi яго ў нейкай дробязі, а заадно намагаліся i лішні раз-другі пахваліць за што-небудзь князя Данілу, Андрэя-дворскага, Расціслававу Раксану за яе цяперашнюю строгасць да баярскіх жонак i дачок.