Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

— Як мне хораша! Я ўся твая, а ты ўвесь мой!

— Але сёння...

— Маўчы!— папрасіла-загадала.— Я таго хачу, а ты слухай мяне!

— Слухаю,— згадзіўся ён, стомлена дыхаючы ёй у пульсуючую шыю, дазваляючы сваёй аслабелай плоці спакойна папяшчоціцца ў яе таксама супакоенай, але паранейшаму гарачай, пяшчотнай да яго плоці.

Задаволіўшыся блізкасцю, Любка сама выбрала тое імгненне, калі трэба было адарвацца ад гэтай пяшчоты i замяніць яе на ласку рук i слоў. Гулліва крактануўшы i паварушыўшыся, зусім не крыўдзячы яго, лёгка адхіліла набок, па-свойму апраўдваючыся:

— Ты ўсё ж такі цяжкі!..

6

Пабудзілі Усяслава рана, той часінай, калі яшчэ цягнулася доўгая асенняя ноч i зусім паволі набірала моц раніца, калі, бывае, яшчэ сама соладка спіш, а гэта значыць, i добра адпачываеш. Любкі побач ужо не было, яна, мабыць, прахапіўшыся ноччу, ціхенька вышмыгнула, каб пакарміць дзіця, а потым засталася на сваёй палове. Яму ж, Усяславу, як не хацелася падымацца, трэба было ісці ў княскі хорам: «Князь кліча». Дык мігам падхапіўся, хуценька апрануўся i борздка пашыбаваў туды, асвяжаючыся ад начной стыні, калючага ветру i вадзяніста-снежнай хлюпаты — зямля была яшчэ мяккая, ні разу яшчэ глыбока не прамярзалася, не пакрывалася трывалым лёдам, а вось снег падаў ужо. Мусіць, ненадоўга: той Зюзя, што наганяе зіму, толькі яшчэ раз-другі дыхнуў-дзьмухнуў сюды сцюжаю, страсянуў над гэтым краем рукавом, з якога паляцелі белыя матылі, перасцерагаючы, што ён, хоць не затрымліваецца тут, усё ж хутка сюды вернецца i заўладарыць ледзь не на паўгода.

У княскім хораме скупа мігцелі свечкі, уся чэлядзь была на нагах, але было вельмі ціха, i па тым, як усе не толькі пашанотна, але i з трывогай, нават са страхам пазіралі на яго, давалі дарогу, ён зразумеў усё непазбежнае, але жалобнае i пагрознае...

У княскай спальні было толькі трое: высокі i худы біскуп Кірыла ў чорнай апратцы, пажылыя, абодва мажныя, лекар i пакаёвы.

— Княжа, Усяслаў прыйшоў,— нагнуўся над хворым пакаёвы, а потым адступіў, даў яму месца.

Князь Ізяслаў — а ён ляжаў на спіне, заплюшчыўшы глыбока запалыя вочы, пад якімі былі цёмна-рудыя кругі, быў высахлы, жаўтлявы, a рэшткі валасоў, вусы i барада зусім збялелі — не варухнуўся, толькі марудна i вельмі цяжка прыўзняў павекі, зірнуў ужо не выцвілымі, а бясколернымі вачыма, з вялікім намаганнем варухнуў вуснамі i языком:

— Пакідаю вас, Усяславе...

Усяслаў душой адчуў: князь хоча, каб ён сеў побач, каб можна было цішэй гаварыць, але ўсё яму было чуваць.

Апусціўся на край ложака, запытаў з болем i спачуваннем:

— Вельмі ўсё баліць, князь?

— Не,— той варушыў толькі вуснамі.— Мне цяпер легка, не чую ніякага болю, але... Смерць мая ўжо тут, каля мяне... Я яе бачыў ужо...

— Прымроілася табе гэта, князь.

— Не. I яе не баюся, няхай ужо забірае да маіх бацькоў i дзядоў. Час...

— Яшчэ не час, князь.

— Час, слаўны ваявода i мілы мне чалавек. Нялёгка табе будзе без мяне, але толькі табе ўручаю лес нашага Вялікага княства Навагародскага. Ужо з сённяшняга дня гэты цяжар, што мы валаклі разам, ляжа найперш на твае плечы.

Усяслаў узяў лёгкую, худую i халодную Князеву руку i, пацалаваўшы яе, паўтарыў сваю ранейшую клятву:

— Што не будзе пагражаць мне, князь, але я ніколі i ні перад нікім не адступлюся ад таго, што ты наказваеш нам...

— Ведаю, таму i паміраць мне не страшна. Такой бяды, што мяне хутка забудуць.

— Не забудуць, княжа.

— Забудуць. Помняць доўга таго, хто пачаў, выйграў ці прайграў вайну, праліў мора чалавечай крыві. Хто не толькі адбіваўся ад ворагаў, але i нападаў на суседзяў, дадаваў да сваіх зямель чужыя. Такія ціхія, памяркоўныя, як я, у людской памяці доўга не застаюцца.

— Не гавары так пра сябе, князь,— папрасіў Усяслаў.— Ты развагай, мірам, дбайнай гаспадарлівасцю ды мудрай палітыкай з дружнымі i хіжымі суседзямі зрабіў тое, чаго не ўдалося б дабіцца мячом. Ты спрытна спажыў зацішны шанец, што выпаў нам адзін раз за стагоддзі.

— Я не пра сябе думаю, Усяслаў. Пра іншую памяць...

Ён аж здзівіўся i ад цяперашняй свядомасці i розуму князя Ізяслава.

— Спажыць шанец — яшчэ не ўсё. Гэты шанец яшчэ трэба спраўдзіць, адстояць. I ўжо, непазбежна, мячом. Хутка, можа, нават i вельмі хутка пасля маёй смерці наш зацішак, мір сярод войнаў, што палыхаюць вакол, закончыцца i сюды таксама прыйдзе вайна. Каб забіць наш шанец...

— Што ж, прыйдуць да нас з мячом — возьмем у рукі мячы i мы.

— Дык вось калi будзе памяць пра слаўнае былое i прага лепшага новага, то ворагу будзе нялёгка скарыць вас. Устоіце, будзеце гаспадарамі на нашай зямлі, дзяржаваю сярод дзяржаў — усцешыце нас там, на тым свеце. Мы не будзем плакаць, адракацца ад нашчадкаў, што не занядбалі нас, наш запавет, сябе, будзем спрыяць адтуль. Калі ж, не дай Бог, нашчадкі змаладушнічаюць, забудуць нас, зганьбуюць сябе, то іхні род пачне выміраць... I заўладараць чужыя. I завядуць свой лад, дзе ўсё будзе неправеднае, хіжае, нявечнае, абы ўхапіць сваё ды дзень гэты пражыць... Толькі той край блаславенны ў Бога, дзе шануюцца продкі i іхняе далей доўжаць нашчадкі. Калі ж гэтая повязь абарваная, дык нашчадкі няшчасцяць свой край, сябе, сваіх дзяцей i ўнукаў, a ўрэшце выраджаюцца i на гэтай зямлі прарастае наноснае семя... А там не толькі калоссе, але i пустазелле... Не табе, Усяслаў, гэта гавару. Баярам нашым, дружынам, чэлядзі, смердам — усяму нашаму люду. А ты скажаш гэтыя мае словы на Радзе i на вечы...