Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

Усяслаў ужо які час тут як тут не кляўся, што будзе верны: князь верыў яму. Ён счапіў на каленях далоні i наважыўся сур'ёзна слухаць. Тым больш што, здаецца, князь жадаў выявіць сваю волю, а то, можа, i запавет.

— Які не быў, ёсць сэнс жыцця, чалавека, але такі ўжо ўсталяваўся круг альбо пласт: адзін саступае месца i сыходзіць, другі нараджаецца i жыве. Дык вось старому Божы наказ: памірай, радуйся ці засмучайся, любі ўсё ці не любі, але жыта сей!

Ізяслаў прамаўляў з задышкай, час ад часу заціхаў i супакойваў дыханне.

— Стары ўжо ведае, як іначай трэба было жыць. За штосьці каецца, на штосьці лепшае настаўляе сваіх дзяцей i ўнукаў, хоць кожнаму — сваё... Я, Усяслаў, хацеў i хачу не толькі пасеяць сваё жыта, але хачу, каб яно пасля мяне i ўзышло, дало добры збор. Я ўважліва, дружа, слухаў, калі ты расказваў мне, з-за чаго i як нерваваўся ў гутарцы з табой Андрэй-дворскі, якім гарачым шэптам апёк твой слых князь Даніла, як паводзіўся п'яны Міндоўг каля твайго шатра i пра што гаварыў табе па дарозе дадому... Твой расказ памог мне дайсці да адной яснай думкі, асмеліцца на адзін рызыкоўны, але змушаны ход... I яго, паўтараю, прыйдзецца ўжо зрабіць табе — маёй надзеі.

Ізяслаў падняў уверх руку: маўчы, не перапыняй, слухай мае, можа, i перадсмяротнае слова.

— Я так разумею, Усяслаў: ні цяпер, ні ў хуткім часе князь Даніла не здолее дамагчыся таго, чаго дабіліся любімыя ім продкі: Уладзімір, сын Святаславаў, i Уладзімір Манамах. Як лічу, для яго цяпер ёсць тры шляхі: ціха, як мыш пад венікам, сядзець у сваім прыкарпацкім кутку, падуладзіцца уладзімірскаму Яраславу, які па мангольскім ярлыку цяпер верхаводзіць над усёй Руссю, альбо паспрабаваць выпрасіць у манголаў што-небудзь большае. Давай вось паразважаем, куды i да чаго ён схіліцца. Задавольніцца толькі галіцка-валынскім латкам? Не, для яго, уладнага, гэтага будзе мала. Бадай, не спанадзіць яго i падкочвацца да Яраслава. Яраслаў, хоць манголы аддалі яму былы стольны Кіеў, туды аднак не пераехаў, паслаў пасадніка. I не толькі таму, што Кіеў разбураны. Яраслаў, канечне ж, ведае: тое, што столькі намагаўся зрабіць Кіеў, не ўдалося i не ўдасца. Ён, думаю, ідэю Русі адзінай i вялікай будзе песціць там, на уладзімірскіх, суздальскіх, растоўскіх землях, у саюзе з Ноўгарадам, дзе княжыць сын яго, Аляксандр. Значыць, Яраслаў будзе найперш думаць пра сябе i сваіх сыноў, каб найперш каторага з ix пакінуць пасля сябе за вялікага князя... Значыць, для Данілы застаецца трэці шлях. Я зусім не здзіўлюся, калі ён схіліць сваю гордую галаву i сам падасца ў Сарай-Бату ці ў Каракорум...

На Ізяслававым бледным лобе выступілі бліскучыя кроплі. Ён выцер ix дастаным з-пад верхняй падушкі ручніком, стомлена, але настойліва прадоўжыў:

— Канечне ж, Даніла будзе чапляцца за былое, пачне ўталкоўваць манголам, што ён — нашчадак тых, хто валодаў усёй Руссю. Каб супрацьпаставіць яго Яраславу i сынам, тыя могуць даць яму ярлык i на Бярэсце, i на ТураваПінскую, i нашу землі. Калі б дні мае былі не злічаныя ўжо, мы маглі б пабыць яшчэ яго васаламі i рабіць тое, пра што ты добра гаварыў Міндоўгу. Але калі мяне не стане, Даніла прышле сюды княжыць аднаго са сваіх сыноў. Той, завёўшы тут чад, пастараецца Навагародка ўжо нікому не саступіць, амацуе тут сваіх нашчадкаў i іхняе права на княжанне. Гэтага, канечне ж, не трэба дапусціць. Ты думаў пра гэта, дружа?

— Скажу шчыра, князь: думаў.

— I якое выйсце ты бачыш?

— Каб ты акрыяў i княжыў тут яшчэ доўга,— не толькі з-за спагады ці абачлівасці, але i з усёй шчырасцю адказаў ён.

— Пакняжу тут я сонцаварот ці болей — розніца малая: род мой перашчыкнуўся...— Той зноў засумоціўся.— Ды трэба, кажу, дбаць i пра будучыню. Праўда, крыху іначай, чым пра яе турбуюцца Даніла i яго дворскі... Так ужо наканаваў лес: смерць мая для Навагародскай зямлі — не проста адыход яшчэ аднаго князя з Рагвалодавага роду. Смерць мая можа стаць збаўленнем ад Данілавага, а гэта значыць i Рурыкавічаў, ярма i вестуном волі. Але, каб утрымаць яе, гэтую волю, трэба адзяржавіцца. Ды ці маем на гэта боскае права? LI.I па сіле нам?

— Вялікі выспраб даеш ты нам, князь!

— Дык адзяржавімся, ваявода?

— Як ні цяжка цяпер, але, здаецца, спрыяльны шанец ёсць. Толькі трэба ім як след распарадзіцца.

— Калі, Усяслаў, шчыра i прыязна дбаць пра лепшую долю дзяцей i ўнукаў, дык трэба i рызыкнуць, i, як ты кажаш, як след распарадзіцца, бадай, гхершым шанцам. I пачаць трэба будзе з таго, што ніяк нельга праспаць момант, не з Данілавай волі, а са сваіх інтарэсаў выбраць сабе новага князя. I таго, хто найперш патрэбен Навагародку.