Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

— Заходзь-заходзь, ваявода,— слаба махнуў рукой Ізяслаў, лежучы на высокіх падушках.— Я не сплю, чакаю цябе.

У княскі пакой лілося ранне: у незацягнутае цяпер шаўковымі начнымі шторамі акно зазірала неба — паўкруглае, з нізкім сонцам, залацістае над полем i лесам, вышэй — шэра-блакітнаватае. Як усе ведалі, апошні час князь не любіў цемені i звонкай цішыні.

— Як пачуваешся, княжа? — запытаў Усяслаў, калі прайшоў па мяккім зялёным дыване, павітаўся i запыніўся каля ложа, на якім ляжаў без галаўнога ўбору i ў белай кашулі пад коўдрай Ізяслаў.

— Як кажа мой слуга, не хадун i не сядун,— уздыхнуў той.— Хвораму i на залатым ложку кепска.

Што праўда, то праўда: князь не толькі ссівеў ды аблысеў, але i ўсох, з глыбока запалымі вачыма i з доўгімі, нібы бяскроўнымі пальцамі на руках, як той спакутаваны пустэльнік, што падбіўся ў сваёй бясконцай i цяжкой дарозе.

— Адбыў ноч...— прамовіў яшчэ князь i паказаў вачыма, каб сеў на мяккім глыбокім крэсле, накрытым адмысловым не яркім, як i астатнія ў спальні, дываном.

«Адбыў ноч»— значыць, i сёння не спаў ад цяжкіх дум i душэўнага болю.

— Разважаў пра сэнс свету, чалавека, пра яго жыццё... Сапраўды, як i напісана ў Святой кнізе, неба i зямля вечныя, а вось у чалавека ўсё толькі мітусня. Як у смерда, так i ў князя.

— Не будзь строгі да сябе, князь,— сказаў Усяслаў.— У цябе мала спешаніны i бязладнай бегатні.

— Было, ёсць, ваявода. I нямала,— пахітаў Ізяслаў сівой галавою.— Мітусіўся i як чалавек, i як князь. Дробязныя зямныя памкненні... Клубок незразумелых страсцей... Заўсюдны клопат пра хлеб штодзённы... Прага ўлады i славы... Падпарадкаванне чужой хіжай волі... Невялікі век сілы... Маленечкая жменька ўцех i шчасця... Расчараванне амаль ва ўсім... Хуткая i адзінокая старасць... Як бачыш, усё зведаў.

— Але ты, князь, нібы не хочаш бачыць, сказаць пра тое, што мы цяпер маем,— прамовіў Усяслаў.— А маем тое, чаго, выбачай, не дабіліся да цябе. Праўда, яны, твае продкі, спрыялі гэтаму.

— Можа, i не мне пра гэта гаварыць, Усяслаў,— адказаў той.— Няхай лепш пра ўсё скажуць нашы нашчадкі.

— Скажуць, князь. I добра.

— Не ведаю, дружа. Нашчадкі, бывае, дзякуюць, а, бывае, i забываюць, паварочваюцца спіной, а то i топчуць тое, што зрабілі дзяды.

— Я кажу пра разумных i талковых нашчадкаў, князь.

Ізяслаў дастаў з-пад падушак знаёмую i Усяславу кнігу ў новых скураных вокладках — перакладзены яшчэ ў тым стагоддзі на славянскую мову жыццёпіс у ста трох раздзелах даўняга палкаводца i ўладара Аляксандра Македонскага.

— Кажуць,— прамовіў,— гэтая «Александрыя» была любімай кнігай Уладзіміра Манамаха, які марыў пра такую ўладу i славу, што былі ў таго Аляксандра, сына Піліпа II i славянкі. Я не раз i не два чытаў гэты жыццёпіс i нямала думаў пра яго. Спачатку, маладым, захапляўся, трызніў Аляксандрам. Потым, у сталыя гады, пачаў думаць інакш. Ладна, шмат зрабіў удалых паходаў, шмат меў перамог Аляксандр, зрабіў сваю дзяржаву самай вялікай у свеце, але, як толькі памёр, тут жа ўсё развалілася. Яго хвалілі i хваляць, ім, кажуць, захапляўся Чынгісхан, захапляецца Батыга, але ці лягчэй стала ад яго мітусні, прагі ўладарыць над усім светам многім краінам i людзям? Ці не жылі б яны багацей i шчаслівей, каб ён не паліў іхніх хацін, не затоптваў палёў i не забіваў бацькоў, мужоў i сыноў? Ці вось славуты Уладзімір Манамах — любімы герой князя Данілы i яго дворскага Андрэя. Прагнуў сам узвысіцца i Кіеў узвысіць над многімі землямі. Колькі дзеля гэтага праліў крыві — скажам, у тых жа блізкім нам Менску, Полацкай зямлі, нават не грэбаваў наводзіць на Полацак полаўцаў-куманаў... Ну й што? Толькі памёр — сабраная мячом яго Русь распалася, Кіеў захізнуў, а цяпер дык зусім у руінах ад Батыевай навалы... Адзін толькі Бог ведае, наколькі ўсе бліжэйшыя да нас землі былі б мацнейшыя i багацейшыя, каб кіеўскія князі, а таксама i іншыя, хто замышляў такое ж, столькі не руйнавалі i не рабавалі ix!.. Вядома, як i цяпер кажа князь Даніла, трэба яднацца вераю, дружбай i сілай, адбіваць ворага, але колькі ўжо дабівацца таго яднання мячом i няволяй?

— Як казаў мне Андрэй-дворскі,— уздыхнуў Усяслаў,— так было, так i будзе.

— I было, i будзе,— зноў пахітаў галавой Ізяслаў.— Так пачалося ўжо з Каіна, калі ён з-за зайздрасці забіў брата Авеля... I, канечне, каб іншы час, каб меў сілу, дык той жа князь Даніла не дараваў бы нам, што мы пачынаем не чуць яго, уставаць з калень i выпростваць плечы. I як толькі адужэе, прыйдзе сюды на расправу, паспрабуе зноў паставіць нас на калені... Гэта ўжо, Усяслаў, будзе твой вялікі клопат... Я сёння хацеў бы з табой пра тое-сёе пагаварыць, i яно пакуль што павінна быць толькі паміж намі.