Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

Не толькі я, а можа, i сам дзядзька не ведаў, што гэта напісаў наш не вельмі далёкі зямляк Якуб Колас, ды гэтыя радкі глыбока кранулі маю душу i тым, што яны сугучныя майму настрою i напісаныя «па-тутэйшаму», па-нашаму, што толькі пазней уявіцца, усвядоміцца як беларускае: на хутарах i ў вёсцы ўсе лічылі сябе палякамі, хоць ва ўсіх не было ніякіх польскіх карэнняў, а чытаць i крыху шаволіць па-польску маглі толькі тыя, хто за палякамі хадзіў у іхнюю школу (мая маці тады скончыла чатыры класы, а бацька нават сем класаў).

...Праз гадоў пяць у калгасе, калі многія пачалі задыхацца, што ў ix так мала зямлі, цяжка без свайго каня, вупражу, плуга i бараны i што гэтак цвёрда вызначаюць, колькі трымаць для сябе кароў, свіней i авечак, калі i колькі мець для сябе сена (бывала, мы, дзеці, нацягаем дзяружкамі, насушым, можа, i стог бярозкі, свірэпы ці i ўкошанага на межах ці ў лесе на палянах, а па загадзе старшыні прыедуць i ўсё гэта, ускінуўшы на калёсы, забяруць: маўляў, нават не думай паводзіцца «самочинно», цяпер галоўны гаспадар тут — старшыня калгаса, які доўга не мог разабрацца, дзе пшаніца, а дзе ячмень),— дык вось многія хутаранцы ўбачылі: вялікай сям'ёю цяпер не выжывеш. Сем'і, хутары пачалі абязлюджвацца, i найперш ix пакідалі маладыя, здаровыя хлопцы i дзяўчаты. Яны раз'язджаліся хто куды. З усіх хутаранцаў толькі лічаныя засталіся аднаасобнікамі, але старшыня так для ix усё абрэзаў ды так ix прыціснуў (лізнула карова што-небудзь калгаснае — штраф, выйшла курыца за гаспадарскі плот — зноў жа плаці за гэта!), што хутка i яны здаліся, пайшлі ў калгас, увабраліся ў гумоўцы i фуфайкі, пачалі жыць па-новаму, калгаснічаць, a калі ўліліся з хутароў у вёску, змяшаліся там, парушаючы ўсталяваны лад, дык маладзейшыя ўжо не імкнуліся надта ж шчыраваць, ліць пот, а некаторыя з цягам часу навучыліся красці i распіліся. Не буду маніць, я, пятнаццацігадовы, лёгка пакідаў хутар, вельмі хацеў жыць у вёсцы (мы перабраліся на дзедаў пляц, які дагэтуль ніхто не абжываў, шануючы наша права на сваю вотчыну), а вось бацька, везучы на калёсах наш апошні скарб, быў смутны, a маці шчыра плакала. Бедная, яна пажыве ў вёсцы толькі крыху больш дзесяці гадоў i, сустрэўшы ў бальніцы сваё паўстагоддзе ў несвядомым, інсультным стане, пойдзе на той свет. Але вось дзіва: калі мяне паклікалі адтуль, дзе я ўжо настаўнічаў, i калі я заявіўся, падаў голас, дык у маці заварушыліся бровы, а пасля яна на міг адплюшчыла вочы i выдыхнула: «Іра...» Яна назвала імя самай малодшай сваёй дачкі, маёй сястры, якая тады яшчэ хадзіла ў пачатковую школу. Гэта быў наказ мне, старэйшаму ў сям'і, ужо жанатаму, дагледзець, вывесці ў людзі тую, што ў такім юным узросце застаецца без маці... Яна, маці, снілася, церабіла мяне ў снах да таго часу, пакуль наша Іра не паступіла ў інстытут...

... Я тады, на хутары, усё гэта, пра што тут пішу, адчуваў, бачыў чуў i перажываў, але, думаю, вельмі не моршчыў пра ўсё лоб, убіраў усё тое ў сябе, як дрэўца ўбірае ўсё ад зямлі i неба, каб мець лісце, кветкі i плады, хоць, канечне, многім мяне абладжвалі бацькі, радня, суседзі, сябры, дык я пад канец свайго хутаранства нават вызначыўся. Мяне за тое, што шмат чытаю, у тым-сім разбіраюся, умею гаварыць з пажылымі людзьмі, пачалі падхвальваць на хутарах i ў вёсцы. Праўда, гаварылі добрае слова не толькі пра маю персону, a дадавалі да майго імені тое, што я «Вацікаў», гэта значыць Вацлаваў, а то i ўвогуле прамаўлялі так: «Вацікаў старэйшы хлопец». Значыць, пакуль што, да пары i часу, пашану, гонар выяўлялі майму бацьку: гэта яго заслуга, што ягоныя дзеці неблагія. Здаецца, тады ўсе прарочылі, што буду я настаўнікам, што «буду вучыць не малых, а старэйшых дзяцей». Зрэшты, так яно i адбылося, па прафесіі я — настаўнік-мовавед, а па маіх слядах пайшлі дзве малодшыя сястры...

...Урэшце ўжо незадоўга перад ад'ездам з хутара адбылася i яшчэ адна падзея — для кагосьці, бадай, звычайны, просты выпадак, але для мяне, таго, іменна з'ява.

Пятнаццаць гадоў — дзіўны ўзрост: ты ўжо не «малы», пакінуў дзіцячыя гулі, узвысіўся над малечай, але ты яшчэ i не «вялікі», сталыя яшчэ не толькі не дазваляюць курыць, піць, але i ўсё чуць ды гаварыць. Бывала, якія не адкрытыя, а то i проста-грубаватыя мужчыны, скажам, на сенакосе, калі ў вольную хвіліну ляжаць у цяньку, кураць i радыя пасля доўгага маўчання пагаварыць, з кагосьці пажартаваць, нават пакпіць, але калі ты побач, дык хтосьці абавязкова кагосьці i супыніць: «Ды не плявузгай ты абы-што: дзіця ж побач!» — «Ды гэтае дзіця,— быў адказ,— больш ужо за нас з табой ведае!» — «Усё роўна прытрымай доўгі язык». Жартаўнік мусіў стрымлівацца, але свая адукацыя калі не ад сталых мужчын, дык ад старэйшых на гады тры-чатыры юнакоў, якія блізка ўжо дачыніліся да дарослага свету, хадзілі да дзяўчат, а некаторыя нават паспелі i ажаніцца, усё ж была... Ды лепш, больш ужо сваё вока бачыла, а вуха чула... I глыбей адчуваліся чыесьці нібы патайныя, але ўсё ж заўважныя позіркі i намёкі, нібы выпадковыя прытульванні ці шэпты на вуха, усмешкі альбо слёзы...