Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

Яна апавядала, што я не раз i не два паддаваў ёй бяды i гора, рана пасівела яна не толькі ад вайны, але i з-за мяне, свайго першынца. Яна не заўсёды магла быць пры нас, у доме i пры дзецях, мусіла пакідаць нас адных, а мне даручаць быць нянькай, дык вось аднойчы, успамінала яна, я ў гадоў чатыры сцягнуў з сябе, шпурнуў у студню сваю апратку (улетку я амаль да школы бегаў толькі ў кашульцы), пагойсаў голы, а потым чамусьці залез да сабакі ў будку i сцюцюрыўся каля ягонага боку. Маці, убачыўшы мае адзенне ў студні, вар'яцела ад жаху, бацька вылоўліваў мяне з вады «кошкай» i бугром, затым яны паднялі на ногі ўвесь Амшарок, i толькі нехта з суседзяў, убачыўшы незвычайны спакой нашага сабакі ў будцы, падказаў зазірнуць туды...

...Над намі ў Амшарку заўсёды было шмат неба — высокага, блакітнага альбо з кучмамі белых воблакаў, што часамі здаваліся мне галовамі веліканаў, статкам кароў ці коньмі, з мноствам святла, яркасці, гарачыні, ад чаго мігцела-мроілася далеч, усё тамліва млела, а таксама было нямала i іншага неба, калі на ім неяк незаўважна ўзнікала, як болька, цёмная плямка, набухала, патроху змрачнела, a калі перарастала ў сіне — чорную хмару, дык падавала зямлі голас спачатку далёкімі i невялікімі бліскаўкамі, глухім вуркатаннем, а пасля, зацягнуўшы сонца, увесь купал i абсоўваючыся на небасхіле, смаліла яркімі маланкамі, ляскала перуном i ліла як з вядра, пасля чаго ўсё свяжэла i дыхала парнасцю, калі люба было гойсаць па лужынах басанож, бачачы i не зважаючы ўжо, што ўгары ўсё яшчэ замурзанае, але пагрозная, страшная хмара папаўзла ўжо ўбок, i там цяпер чорна, бліскаўкі i глухі гром, там цяпер тое, што нядаўна было тут. Яго, неба, i ўвосень было нямала, хоць яно тады часта было нізкае, шэрае альбо з зусім апушчанымі дымнымі воблакамі, што плылі ледзь не па самым верее Шабуневага лесу, дзень за днём лілі i лілі, але рана-позна непагадзь спынялася i зноў заяўлялася сонца, блакіт, цяпло, хоць ужо i скупое. A зімняе, пры снезе, пры завірухах i завеях дзённае i блакітнае, пры беламатавых воблаках i пры мігценні незлічоных зорак начное неба, калі ты выпадкова ці па нейкай патрэбе выйдзеш на сцюдзёны двор, запынішся, сузіраеш усё гэта быццам нерэальнае, казачнае — тое, што табе нібы сніцца i калі ты, бадай, несвядома абхопліваеш далоньмі, пальцамі шчокі i скроні: ты бачыш гэта ці не, ты ёсць або цябе няма?! Пачынаеш разумець: вельмі ж вялікі, зменны i ў той жа час зусім пастаянны свет, каб ты ў чым-небудзь як след разабраўся, хоць i маеш добрыя вочы, вушы, а з ім, здаецца, нармальны розум ды душу, што павінны ўсё гэта, зямное i нябеснае, успрыняць!

Як казаў, было, як мне тады бачылася, i бязмежнае мора поля, з якога год за годам паволі знікаў снег, на якім чарнеліся праталіны, а над імі ў жмуркай шэра-блакітнай вышыні радасна абспеўвалі свае гнёзды жаўрукі, паволі адкрываліся, цешылі вока загоны зялёненькага жыта, а на шэрым i прыплеснелым каля старой травы полі выскаквала рознае жоўтае ці чырванаватае ад холаду раслінне, а затым паволі набіралася зеляноты, а каля дарог i на паплавах, як толькі прыгравала сонца, удываньвалі ўсё дзьмухаўцы, пасля зазяленьваліся астатняя збажына, загоны бульбы, а пазней, за сенакоснай часінаю, пачынала палавець жыта, i было люба пазіраць, як па ім бягуць то цень ад воблакаў, святло, то хвалі ад ветру, калі ты, захоплены i ўражаны, стаіш, назіраеш ды выдумляеш сам сабе: можа, якраз цяпер бачыш невядомыя табе мора ці акіян, па якіх плылі некаторыя нашы хутаранцы, стоячы каля поручня i назіраючы, як плешча, а то бушуе за караблём вада, ды нямеючы душой ад таго, што ў гэтай вады такая тоўшч, што ніхто не дасягне яе дна... У канцы лета з году ў год поле то залацілася, рыжэла, шарэла, мясцінамі, калі былі дажджы, ускідвалася маладой зеленню, то ўвосень рабілася непрытульнае, то зімой пакрывалася вялізнай белай коўдраю — тады, куды ні зірні, адбірала вочы бель, i было дзіўна, куды дзеліся полчышчы чмялёў, пчол, жучкоў, конікаў, мух, якіх было безліч да гэтага, дык таму, можа, было асабліва цікава, чулліва назіраць, як па бялюткай роўнядзі паволі, але настойліва імкнецца да сваёй мэты адзінокая постаць з кайстрай за плячыма альбо, пераадольваючы глыбокі снег, лапоча, цягне конік сані з сенам ці дровамі... Усё з году ў год, але ўсё неяк нова, свежа i нечакана...

...Трывожна-радаснае чаканне ў хаце, калі i як ацеліцца наша карова, скажам, тая ж любіміца мая Гуралька, шчырая ўцеха, калі мы, дзеці, убачым яе цялятка (здаралася, яго, слабое, але ўжо такое жыццеімклівае, прыгожае, амаль адразу з хлява прыносілі ў цяпло, каб засцерагчы ад марозу, што тады, як помняць старэйшыя, часамі быў вельмі моцны, калоў сцены i куты хат, замуроўваў вокны, за ноч заснежваў шчыліны паміж дзвярыма i вушакамі ды ўбельваў на дзвярах усе гайкі). Мы любілі тую Гуральку не толькі за цялятак, малодзіва, малако, смятану i тварог, больш — за нашу моц, веру i надзею. Калі яна, бедная, праглынула ржавыя цвічкі, пала на ногі, дык маці i мы, дзятва, плакалі па ёй, як па чалавеку. Між іншым, тады, улетку, вось што праявілі нашы хутары i Янковічы: паколькі гэтая страта ўзрушыла многіх, дык шчырнікі выкупілі ў нас амаль усё мяса i па такой цане, каб мы змаглі набыць новую карову-карміліцу. Я той нашай Гуральцы стаўлю помнік у сваіх думках: калі мне было гадоў пяць i я быў... не, не падпаскам, а яшчэ падпаскавічам, калі нашмат старэйшыя пастухі прымлелі на сонцы i заснулі, калі да нашага статку падкраўся воўк i хацеў схапіць авечку (на хутары гаварылі, што воўк мог накінуцца i звалачы мяне, бо я, малы дурань, пашлэпаў да яго: «Цюця! Цюця!»), дык наша Гуралька, тады яшчэ маладая, адна з усіх кароў у статку схамянулася, гнеўна замычэла, наставіла вострыя рогі i паімчалася на адзінокага лютага драпежніка. Яе не было суткі, усе мы палічылі, што яна загінула ад воўчых клыкоў, але яна вярнулася, упала на ногі каля нашай сядзібы i з яе вялікіх чорных выразна-чуллівых вачэй, паверце, паплылі слёзы. Мы, маці i дзеці, абняўшы яе за шыю, плакалі разам з ёю... Мой бацька, здаецца, быў бясслёзны чалавек, мог i можа без шкадобы рэзаць i калоць жыўніну, але Гуральку,калі яна даходзіла ад іржавых цвікоў, сам не дарэзваў касой, папрасіў гэта зрабіць суседа...