Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

Некаторыя нашы сем'і, маладыя падаліся з Нямеччыны ў Аўстралію i ў Амерыку (бацькавыя браты i сястра, наслухаўшыся польскіх вярбоўшчыкаў, угаварылі маці не ехаць дахаты, на пустэчу, а падацца на землі, што адышлі Польшчы ад Нямеччыны, дзе ім, «крэсавякам», абяцалі даць абладжаную сядзібу выселенага нямецкага баўэра), але многія як з вёскі, так i з хутароў вярнуліся на Бацькаўшчыну, на свае селішчы. Між іншым, мая бабуля Аршуля ўсе свае больш чым дзевяноста гадоў размаўляла толькі «папросту», а вось дзядзькі i цётка (мая хрышчоная маці) хутка апалячыліся, a іхнія дзеці, мае стрыечнікі, лічаць сябе толькі палякамі. Некаторыя з ix, калі мы сустрэліся тут, у нас, i знаёміліся як радня, вербавалі мяне, каб я не пісаў на «ензыку, якім муві тылька бабця», a вучыўся пісаць «культурна», на польскай мове, і, здаецца, ніяк не маглі i не могуць зразумець, што ёсць такі тып, як мы з імі: акаталічаны беларус. Для ix, як i для іншых заблуджаных альбо вужліва-хітрых, нібы закон: раз ты тут католік — значыць, ты толькі паляк! Зрэшты, i яшчэ многія малакемныя ці ашуклівыя ў нас па дурноце або наўмысна паранейшаму тлумяць люду галовы: праваслаўная вера — руская, a каталіцкая — польская, а ты, значыць, выбірай, да каго табе прыхінуцца, каб не быць самім сабою, хоць праваслаўная вера не толькі ў Pacii, a каталіцкая — у Польшчы!.. Ды некаторым з нас, абэлтухаў, гэта ніяк не даходзіць, не ўмелі i не ўмеем цаніць сваё, а гэта значыць, i сябе!

Наш Амшарок — гэта травяністы ўлетку, заліты вадой ўвесну i ўвосень, абледзянелы альбо заснежаны ўзімку поплаў, пасярод якога была выкапаная сажалка, некалькі рослых, дзедавых, бяроз абапал поплава, невялікі пасаджаны бацькам i мной, старэйшым з дзяцей, садок, гародчык для кветак, грады, кузня, поле, i, урэшце, невысокія драўляная хата, хлеў, гуменца пад адной саламянай страхою, a ўсё гэта было абгароджана дзе акоранымі жэрдкамі, частаколам, а дзе, каб не лазілі куры, заплецены яловымі галінамі, а вакол нас, як тады мне здавалася, вялікае, як акінуць вокам, пагоркавае поле, дзе чарнаватае, а дзе i з жоўтым пясочкам. З хутаранцаў па гэты бок мае бацькі доўга былі самай маладой сям'ёю, астатнія гаспадары, іхнія дзеці был i нашмат старэйшыя за нас.

I праз болей трох дзесяткаў гадоў заплюшчу вочы i бачу дарогу з вёскі паўз нашу сялібу на хутары, бачу, якая цвёрдая яна была на ўзгорках i амаль заўсёды ці з ямінамі вады альбо гразістая ў лагчыне, а таксама бачу сцяжыны ад нашай хаты да іншых хат. Калі я тады станавіўся спіной да поўдня i вёскі (яна i цяпер цягнецца шнурочкам абапал адной вуліцы), дык пасярод поля бачыў астраўкі з пабудоў, дрэў i платоў: далека злева, на захад, асеў Жырневіч (сам бачыў, ад яго незвычайных вачэй енчыў i хаваўся ў будцы чужы самы звераваты сабака), бліжэй да нас — Далідовіч па мянушцы Масавіч (вельмі набожная сям'я, хоць гаспадар быў нервовы, лаяўся, адна з дачок яго, Бронця, пазней вырасла ў вясковую красуню і, можа, нават ад цяжару красы сваёй «звялася сама са свету» раней часу, асіраціўшы пяцёра дзяцей). Я да гэтых хутаранцаў, паколькі там усе былі нашмат старэйшыя за мяне, хадзіў рэдка, толькі па нейкай патрэбе. Зусім недалёка ад нас (крыкнеш — там пачуюць) жыў наш далёкі сваяк, Грыгарцэвіч (длублівы, талковы i вясёлы чалавек. У яго ўдаўся малодшы даваенны сын, з якім я хораша сябраваў i якога сёння ўжо няма). Амаль насупраць нас жылі Навіцкі i Паланевіч; калі выпадала вольная часіна, я бегаў i туды, цягнучыся да крыху старэйшых Мішкі i Данусі Навіцкіх i да аднагодка Антоніка Паланевіча (у яго на гарышчы стаяў куфар, a ў ім ляжала шмат заробленых бацькам у маладыя гады ў Маскве грошай, якія той па даверы абмяняў у нейкага круцяля на золата. Гаспадар усё чакаў, што прыйдзе час i зноў пойдуць у ход тыя «керанкі», але пасля, зняверыўшыся, дазволіў сыну i мне гуляць з імі, а то, бывала, я выменьваў ix у Антоніка за якую-небудзь рэч). Правей, за пагоркам, перад Раўком, жыў Далідовіч-Ганік (у яго, пажылога калекі, был i дзеці, роўныя нам па ўзросце), за ім — Емельяновіч, якога я ў маленстве баяўся страшней за рознага Салаўя-разбойніка: ён, гэты Мікалай (як цяпер ведаю, адзін з самых памяркоўных мужчын у вёсцы), тады зойдзе ў хату i, строга акінуўшы позіркам нас, дзяцей, запытае: «Хто з вас не слухае маці? Каго мне забраць i змусіць пасвіць пчол?», дык нам — страх i жах: не толькі гэты асілак павядзе нас каторага з сабою, але i загадае, бачыш, пасвіць пчол, што кусаюцца! А тут яшчэ маці падсыпле боязі — калі што якое, дык пастрашыць: «Ну пачакай, неслух, прыйдзе Мікалай — аддам цябе яму! Няхай правучыць!» Правей гэтага страшнага для нас Мікалая, перад рэчкай i вялікім выкапаным возерам, каля якога да вайны быў млын, сядзелі некалі, за палякамі, адны з самых багатых, а значыць, i гордых людзей у вёсцы i нейкім цудам ацалелыя ў 1939 годзе ад вывазу ў Сібір: матчыныя родныя дзядзькі, а мае стрыечныя дзяды Ясь i Стэфусь ІІІабуні. Ясь быў бяздзетны, а вось са Стэфусевымі Мар'янам, Алькай, Раманам i Ядзяй (яны былі мне дзядзькі i цёткі, хоць Ядзя маладзей за мяне на тры гады) я i сваячыў, i сябраваў. Усе яны змусілі мяне называць ix толькі на «ты». Самыя ж блізкія мае сваякі, матчыная маці, мая родная бабуля Зося, i два яе сыны, мае дзядзькі Антон i Ян Чапроўскія, жылі праз Шабунеў лес у Ляйтарках, за якімі, праз зараснікі алешніку i рэчку Шуру, была невялікая вёсачка Крычаты. Я ў Чапроўскіх гуляў найперш з Антонавымі дочкамі, старэйшай Анелькай i равесніцай Яняй. Мы, стрыечнікі, былі тады вельмі дружныя, а цяпер нават не перапісваемся. Можа, усё з-за тых спрэчак, што выдумалі задоўга да нас: да слова, Анелька там, у Польшчы, спецыяліст па польскай гісторыі i яе, гісторыю, вывучыла толькі ў польскім духу, нашу Беларусь бачыць толькі за былыя польскія «крэсы», а пра мой погляд на Беларусь у эпоху Вялікага княства Літоўскага i Рэчы Паспалітай нават не хоча чуць...