Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

— Якраз такая. I Войшаль, дзякуй яму, зразумеў мяне i не пакрыўдзіўся.

— Не пакрыўдзіўся? — ужо з усмешкай Міндоўг павярнуўся да сына.

— Не.

— Па-хрысціянску пакарыўся?

— Не толькі. Пакуль што так, як задумалі князь Ізяслаў i баярын Усяслаў, трэба. Гэта — мудрасць дзяржаўных мужоў. А ты, князь, дазволь сказаць табе, лішне не спакушайся,— праўда, зусім спакойна, разважна гаварыў Войшалк.— Цяжка табе, нам у Руце, але не лягчэй будзе i ў Навагародку.

— Ведаю, сын,— павесялела адказаў той.

— Але ведай, князь: Рада i веча не дадуць табе лішняй волi,— астудзіў яго крыху Усяслаў.

— Ды не саромся,— гэта Міндоўга зусім не збянтэжыла,— гавары, як ёсць i як павінна быць: ты — мой дарадца, настаўнік i начальник.

— Без Рады, веча i я, князь, не буду мець шмат сілы. А Рада i веча будуць толькі за навагародскія інтарэсы.

— Ды згодзен,— працягнуў руку, пагладзіў яго па плечуку Міндоўг.— I не толькі згодзен, а клянуся. Ты будзеш ахоўваць, берагчы мяне, Войшаля, а мы будзем ахоўваць, берагчы цябе. Каго б я тут першага прыбраў,— сціснуў кулакі, патрос імі,— дык гэта вашага нячысціка, Расціслава! Ён — костка нам у горле!

— Прыйдзе час — разбяромся з ім,— сказаў Усяслаў.— А цяпер не будзем насцярожваць крывёю ні наш люд, ні Холм.

— Ён, канечне, не павядзе за сабою ні Раду, ні веча, але яго, Усяслаў, цяпер асабліва трэба асцерагацца.

— Ведаю. Няхай лепш непрыяцель i чужы віж будзе навідавоку, чым глыбока затоены. Ды ён, бывае, у запале ці па дурноце скажа такое, што вельмі разумны ўтаіў бы, зрабіў бы больш шкоды.

Міндоўгавы вочы ліхаманкава заблішчэлі — сапраўды, як у ваўка, які не толькі ўбачыў жаданую здабычу, але якога нечакана для хуткага палявання суродзічы абралі вадзілам зграі:

— Во будзе неспадзяванка, «радасць» i князю Даніле, i князю Выкінту з сынамі!

— Княжыч Войшаль, князь добра кажа: i нам, i табе наперадзе клопаты ды турботы! I з Данілам ды Выкінтам таксама! Напраўду, мір для Навагародка, як i для Літвы, заканчваецца. Хутка i, можа, нават вельмі хутка нам прыйдзецца брацца за мячы. Ніхто яшчэ i нідзе дагэтуль спакойна не назіраў, як багацее i мацнее сусед. Наадварот, стараўся яго абакрасці, аслабіць, а то i падначаліць.

— А я лічу: Навагародак злавіў свой момант!— ужо ўзбадзёрыўся Міндоўг.— Яго могуць абсадзіць, абрабаваць, нават захапіць на нейкі час, але ні ў кога з бліжэйшых нашых суседзяў не хопіць сілы, каб яго ўтрымаць надоўга. Навагародку — быць! — I пацягнуўся да глечыка з медавухай.— Грэх за такое не выпіць!

Міндоўгава радасць была зусім зразумелая: Яго вялікасць выпадак, а то i адзіны ў жыцці шанец ці нават сам гістарычны лес выводзіць яго з лясных глухіх нетраў i сцяжын на прасцяг i высокія навагародскія ўзгоркі, дзе, ужо навідавоку, яго, Гаспадара немалых зямель, чакае нямала непрадбачанага, але ваблівага i, можа, слаўнага. А хто, скажыце, з зямнога люду, няхай сабе простага ці княскага, не прагне ix, велічы i славы?!

Канец першай кнігі

1993-1995

Сказаць шчыра, быў час, калі я саромеўся, што нарадзіўся i гадоў пятнаццаць быў на хутары — не на далёкім, пушчанскім, глухім i дзікім, на самым блізкім ад вёскі Янковічы,— a ўсё ж на хутары.

Гэтая няёмкасць, можа, была i ад таго, што тады з хутароў вельмі кпілі, потым змусілі ўсіх самім разбурыць ix i перабрацца ў вёску (у нас застаўся на сваёй бацькаўшчыне толькі адзін чалавек — Іосіф (Юзік) Далідовіч, далёкі наш сваяк па мянуніцы Ганік, калека з маленства, без аднаго вока i без пальцаў на адной руцэ, глухаваты, але надзіва ўпарты i заядлы праваўнік. Яго жонка, старая ўжо кабета, i цяпер жыве там без электрычнага святла, без тэлевізара ды халадзільніка), з нас i пазней насміхаліся як з тубыльцаў, як з людзей, якія нявартыя іншых альбо i заганныя: да слова, калі той-сёй хацеў сказаць пра чалавека спакойнага, дбайнага, але скупаватага ці сквапнага, а то панурасуглобага, дык найменне яму тут як тут было: «Хутаранец!», «Куркуль!», «Кулак!». Нават некаторыя з нас, старэйшых i маладзейшых літаратараў, хто павінен быў добра ва ўсім разбірацца, дадалі сваё непачцівае слова да тых горкіх кпін i абраз. Больш — нават такі рускі пісьменнік, як Іван Бунін, кім я шчыра захапіўся ў студэнцтве, здаецца, таксама строга пісаў пра свой хутар. «Младенчество свое я вспоминаю с печалью,— чытаем мы ў ягоным «Жыцці Арсеньева».— Каждое младенчество печально: скуден тихий мир, в котором грезит жизнью еще не совсем пробудившаяся для жизни, всем и всему еще чуждая, робкая и нежная душа. Золотое, счастливое время! Нет, это время несчастное, болезненно-чувствительное, жалкое.