Генрых Далідовіч - Кліч роднага звона

На болей далёкія i лясныя хутары, у Ваўкавеньку, Ляжджа ці Падзеру, я хадзіў рэдка, найчасцей тады, калі мяне туды пасылалі (там жыў Антон Емельяновіч, з якім я i Антон Паланевіч хадзілі з нашых хутароў у Налібакі ў сямігодку i пасябравалі. Антон Емельяновіч, на жаль, памёр зусім малады ад хваробы веку), там жыло нямала Навіцкіх, з якіх у адных, Вераб'ёвых, былі вельмі прыгожыя дачка i сын (з ім я пасля таварышкаваў), а яшчэ адзін Навіцкі, Стэфусь, пазней закончыў нізавую партыйную школу, быў доўгі час нашым брыгадзірам, першы ў вёсцы назваў мяне, студэнта, па імені i па бацьку. Ён, неблагі чалавек i гаспадар, залішне даверліва спаўняў партыйныя догмы, разам з іншымі ваяваў супраць Бога, але калi, уночы ўрэзаўшыся на матацыкле ў грузавік, што стаяў пры плоце ў тумане, загінуў, дык яго Янковічы не клялі, а шкадавалі. Тым больш што ён, пазнавата ажаніўшыся, пакінуў дзяцей малымі.

Як цяпер разумею, усе тыя нашы хутаранцы былi цікавыя i бывалыя людзі: той-сёй з ix у салдатах альбо ў бежанстве ў першую сусветную вайну бачыў вялікую Расію, той-сёй нёс службу ў польскай арміі i, як казаў ужо, амаль усе пабылі ў Нямеччыне,— дык ужо ведалі, дзе i як жыве люд, дзе i што ёсць. Калі яны ў асенне-зімовыя вечары купкамі збіраліся ў кагосьці (найчасцей у таго, у каго было радыё ці хто выпісваў якую газету), слухалі навіны, гаманілі, дык ix было цікава паслухаць: яны шмат у чым разбіраліся i, калі не было чужога чалавека, гаварылі пра ўсё смела i яшчэ пры жыцці Сталіна ганілі яго як таго, хто «быў болей за цара, але парушыў лад i загубіў многа талковых людзей»: іхнія сцежкі-дарожкі сутыкаліся ў Заходняй Беларусі, Нямеччыне i з тымі, хто пабыў у савецкіх лагерах, неяк вырваўся з ix, з СССР i шмат расказваў пра той «рай». Праўда, як помню, калі Сталін памёр (у той год, увосень, я пайшоў у першы клас), дык разгубіліся i яны: што будзе далей? Пачнецца новая вялікая вайна ці не? Пабыўшы гадоў пяць у калгасе, бадай, палова нашых хутаранцаў i вяскоўцаў не вытрывала яго, а таксама старшыні, былога партызана, самадура, дарэчы, з недалёкіх ад славутага Буніна мясцін, i, маючы права на польскасць, ужо назаўсёды пакінула нашу вёску (з імі i мае дзядзькі Антон ды Ян з сем'ямі), каб там, у Польшчы, мець столькі зямлі, жывёлы, колькі ім хочацца, самім дажыць свой век «хамамі з-за Буга», a сваіх дзяцей i ўнукаў ужо цалкам аддаць суседняй краіне, каб некаторыя з гэтых нашых нашчадкаў на нас, янкоўцаў, а для ix «крэсавякаў», потым, будучы тут у гасцях, пазіралі, усміхаліся паблажліва, а то i звысоку... Так сказаць, па-панску ўжо...

Я ўжо тое-сёе напісаў пра нашых хутаранцаў — пра тых, каго ўжо не стала ў пажылым, а то i ў зусім маладым веку ці хто яшчэ, дзякуй Богу, жыве. Не ведаў бы я, да слова, бабулі Зосі, не чуў бы яе доўгіх, але прыемных мне расказаў пра былое, пра сваю маладосць (яе муж, мой дзед Іосіф-Юзік, памёр, калі яму было яшчэ толькі крыху за сорак, а яе сыны падаліся ў пяцідзесятыя гады ў Польшчу, дык я, падлетак, памагаў ёй, адзінокай калецы, назапашваць сена i дровы, начаваў у яе, каб ёй было смял ей), не знаў бы стрыечнага дзеда Стэфуся, Ганіка, старых Паланевіча i Грыгарцэвіча — не было б маёй трылогіі «Гаспадар-камень». Дазволю сабе нават сказаць так: я мусіў пісаць гэтыя раманы, бо толькі я з усіх тых, хто піша, блізка ведаў названых людзей i мог сказаць пра ix слова. Як не мог не напісаць апавяданне «Спечаныя яблыкі на галінках» пра тое, як палілі ў блакаду нашы хутары i Янковічы, аповесць «Жывы покліч» з расказам пра тое, як мае маладыя бацькі адразу пасля вайны абжывалі Амшарок, трыпціх «Цяпло на першацвет» пра сваё маленства, аповесць «На новы парог» (Вялюгінская назва, мая была «Бабчын скон») пра лес «неперспектыўных» Крычатоў, урэшце, проста сам прасіўся раман «Заходнікі», дзе трэба было расказаць, як з'іначвалі лад усяго ў Янковічах, як паводзілі самі i да чаго давялі нас розныя Кураглядавы...

Канечне, напісаў я пра ўсё тое мала i не зусім так, як хацелася, але ёсць яшчэ дзе, з чаго чэрпаць i мне, i тым іншым маім землякам, хто, можа, таксама возьмецца пакінуць у нашай памяці тых, хто жыў i жыве ў нашым краі, варты ўвагі i пашаны, пра каго, скажу яшчэ раз, апроч нас, ніхто іншы нават не абмовіцца: іншыя, можа, напішуць i лепш, але пра іншых...

...Які мой самы ранні ўспамін з хутарскога жыццябыцця? Бадай, тое, што адбылося са мной у тры гады. Я не помню вельмі, што i як было, калі мне споўнілася чатыры, пяць, шэсць гадоў, нават пазнейшы час помніцца толькі асобнымі абрыўкамі, але той ранні эпізод урэзаўся ў памяць, мабыць, назаўсёды. Досыць прасторная чатырохкутняя паляна паміж маладога сасняку ў Ляйтарках, ужо невысокае, над лесам, але яркае i цёплае вераснёўскае сонца, яшчэ нядоўгі, не густы цень ад лесу, па сонечным пол i мой бацька ідзе за плугам i канём, дзядзька Антон падымае, падтрасае і завязвае мяхі, якіх процьма ўжо, бабуля Зося, мая маці, Антонава жонка i Анелька выбіраюць, як у нас кажуць, картофлю, а мы з Яняй, босыя, скачам праз агонь, што дагарае i дзе пячэцца бульба, i вось я спатыкаюся i ўлятаю нагамі ў прысак. У галаве, у вачах — маланка, у нагах — пякельны жар. Я, мабыць, нечалавеча лямантую, бо ўсе на полі раптам выпростваюцца i сюды першая кідаецца, таксама лямантуючы, маці... I ўсё... Далей — цемра... Як мяне выхапілі з прысаку, як я выў i роў начамі, як i чым мяне лячылі, ужо не помню, ведаю толькі з пазнейшых матчыных расказаў.