Віктар Казько - Неруш

А гусак ні Махахеевых, ні Ненене яны ў той дзень не знайшлі. Праўда, кіламетры за два ад Свілёва, бліжэй к Храпчыну, яны ўбачыллі чародку іх, штук дзесяць-дваццаць, сытых і, як восенню, задуменных, яны пагойдваліся на вадзе ў неглубокай і гразкай затоцы. Але як толькі выскачыў ужо натрэніраваны на іх Дружок, нерухома застыў на беразе, чакаючы гаспадара, гусі адышлі да другога берага, пужаныя ўжо былі, ведалі і чалавека, і сабаку.

— Агіля-гіль-гіль,— пачала гнаць уверх па рэчцы і падманьваць да сябе Ненене. Але гусі пайшлі ўніз, прысталі да лазы, што расла на процілеглым беразе.

— Не возьмем так, распранайся, Васька,— сказала Ненене.

I Васька распрануўся, адчуваючы нейкае дзіўнае, невядомае яму раней спачуванне да гусей і зайздрасць да іх вольнага жыцця... Але хутка спачуванне знікла, ён стаў злаваць, і не толькі на гусей, але і. на Ненене, на Махахеіху, якая так спрытна пад'ехала да яго, аблытала, а ён вушы развесіў, пабег гусак шукаць. I хто гэта толькі такі паклёп на гусей узвёў, што яны адны з самых бесталковых, хто бесталач, дык гэта ён, толк выйшаў, а бесталач засталася, гусі былі вельмі талковыя. Яны добра ведалі, што ім трэба трымацца вады, мітусіліся, валілі адзін аднаго на беразе, нібы скараліся, а самі, як ракі, адступалі да вады. I на вадзе, у рэчцы, здабывалі толк і спрыт, паспявалі не толькі выслузнуць з-пад носа, але схапіць яшчэ нейкую маляўку, падражніць усіх чацвярых, уключаючы і Дружка, гучным і радасным: га-га-га, у нас во рыбка, а вам дулю з макам і будзьце на тым здаровымі. Елі сваю рыбу, плавалі, ныралі, забаўляліся, весяліліся, а людзі бесталкова бегалі па беразе, пакуль не раз'юшыўся Дружок і гусак не дзеўбануў яго ў лоб, так дзеўбануў, што той заскуголіў і пачаў хапаць гусей за лапы, хвасты. I гэта прывяло гусей да памяці, яны ўспомнілі аб сваёй свойскасці і хатнасці, аб тым, што чалавек павінен бараніць іх, пацягнуліся берагам да вёскі. Яііы прыгналі тых гусей амаль у Свілёва, калі Ненене раптам сказала:

— Надзька, а гэта ўсё вашы гускі?

— Ты што, бабуля, якія яны нашы, гэта ж твае.

— Не-не-не,— адмовілася бабуля.— У мяне пяць толькі. Гэта вашы гусі.

— Нашы зялёным чарнілам пазначаны.

— А ў маіх крылы не абрэзаны, а гусак валяваты. Вунь падобна па тое, што мой гусак, а астатнія не-не-не.

Дык чые ж гэта гусі мы гонім? — абурыўся Васька.— Не хапала мне яшчэ гусей! За кабана яшчэ бацька не разлічыўся.

— Твая праўда, Васька, чые ж гэта гусі? — задумалася Ненене.— Ці не дадуць нам у рэбры за гэтых гусей? Вунь той, з чырвоным крылом, Шчура, добра ведаю, чырвоная краска толькі ў іх была. Валяваты, здаецца, мой... Гулі- гулі, гулі,— загулькала Ненене, і гусак павярнуў галаву на яе голас і вымавіў у адказ ёй нешта не вельмі добрае.— Мой,— узрадавалаея Ненене.— А тая гуска ваша, Надзька, бачыш, сіняе крыло, вада адмыла сіньку... Ды тутачкі ж з усяго сяла гускі. Вунь Цупрычыхі, гэта яе як падстрэленыя, як пабрытыя, толькі яна так коратка крылы падразае і пух дзярэ з жывога.

— Не паганю я далей гэтых гусей,— сказаў Васька, унурыўшыся.— Хай яны ўсе перадохнуць. Хай іх усіх меліяратары ў суп і Цупрычыхі — першага.

— Не-не-не, Васька,— уплялася бабуля за Ваську,— Гэта ж усяго сяла гусі, гэта ж усё, што засталося ад нашых чарод...

Тады Цупрычыхі аддзяляй,— сказаў Васька цвёрда. I стаяў бы на сваім цвёрда, але тут да іх прыйшоў Мацвей Роўда, як чорт балотны, увесь у твані, у торфе і машынным масле.

— Выцягнулі? — кінулася да яго Надзька.

— Цягнуць. А вы чаго тут, як гусі, вэрхал паднялі?

Гэта Васькавы гусі,— адмежавалася ад іх Надзька.— А табе ўмыцца трэба.

— Яму не адмыцца,— не так, як каля трактара, а ціха і горка сказала Ненене,— папярок горла стануць яму мае гускі.

Мацвей, пэўна, нічога не зразумеў ці не паспеў зразумець.

— Гані, Вася, гані гусей. I ты, Ненене, ганіце,— загадала ім Надзька.

— Гусі Рым выратавалі,— паспрабаваў наказаць эрудыцыю Васька, але гэта не дапамагло яму.

— А ты ратуй гусей, Брытан,— і Надзька амаль за рукаў пацягнула Мацвея да рэчкі.

А яны пагналі гусей, Васька патурыў іх так, што беглі як не галопам. Яго настрой, пэўна, перадаўся і Дружку. Той улягаў за імі што было сілы, збіваў у чараду, згуртоўваў і тут жа раскідваў гэтую чараду. Васька пасцёбваў дубцом тых, што адставалі, што спатыкаліся, біў па крылах, баках, што ў барабан, пакуль яго не пачала сарамаціць Ненене:

— Ці ж гусі вінаватыя, Васілёк, ты лепш ужо мяне, чымсьці птушку, што за правіна на ёй, безабароннай.

I яму зрабілася няёмка ад гэтых яе простых і проста вымаўленых слоў. Ненене, здаецца, і гаварыла не яму, разважала сама з сабой, вырашала нешта сама сабе ці, хутчэй, правярала нешта даўно ўжо вырашанае. I, праверыўшы, засумнявалася. I зараз размотвала, разблытвала гэтыя сумненні і спадзяванкі, як бабы разблытваюць пражу, сучыла, цягнула суравую нітку жыцця, выцягвала на белы свет сабе на пагляд тое, што было на другім канцы гэтай піткі. А там, як на грэх, мусіць, нічога і не было. Адзіны толькі кончык у руцэ, а другі ўжо даўно на верацяне. Верацяно яшчэ кружыцца, каб падхапіць на сябе і гэты другі кончык, і будзе кружыцца далей, толькі трэба часцей пляваць на пальцы, змазку даваць мазалям, трэшчынам, парэпінам, каб не перашкаджалі яны кружэнню, каб не спынялася гэтае кола-верацяно, каб і не прыкметна было яго кружэнне, інакш можа закружыцца галава, пойдзе колам, кругам, як тое ж верацяно. I пайшла, пэўна, ужо кругам галава ў Ненене, давялося ёй, мусіць, у свой час папасвіць чужых гусей, таму і азіраецца так вакол цяпер, бы баіцца чаго, як бы трапіла незнарок без перасадкі з сённяшняга дня, з старасці, у сваё дзяцінства. Як і ў дзяцінстве, стаяць вакол тыя ж самыя дубы, тая ж рэчка пакуль што яшчэ бяжыць, тое ж неба над галавою, як і раней, заходзіць на ім сонца, а хаты ўжо і не тыя, і яна, Ненене, ужо старая, а гусі ўсе яшчэ чужыя, і таму такі безабаронны яе твар, як голая яна зараз перад гэтымі гусямі. Безабароннасць, распранутасць адчуў і Васька, па мянушцы Брытан, і сорам, але не перад гэтай старой, не перад Ненене, хоць яна і была сведкай таго, як віла з яго вяроўкі Надзька, сорам не перад гусямі, з якіх так здзекаваўся ўжо сам ён толькі што, а перад чымсьці ці кімсьці мо і неіснуючым, а калі і існуючым, то без'языкім, невідушчым, нябачным, падобным на балотнага бугая, Жалезнага Чалавека ці Галоску. Усе ведаюць, што яны ёсць, і ў той жа час як і няма іх, бо ніхто іх не бачыў і нікому нічога благога не зрабілі яны; сорам перад тым, як заходзіць сонца, бо ён гэтае сонца і заход яго мо ўпершыню сёння і ўбачыў. Бачыў, канечне, і раней, але ж бывае і так, скрозь і паўсюдна: глядзіш ты на што-небудзь і не заўважаеш, не муляе яно табе вока, бо ведаеш — так павінна быць, гэта — вечнае. Сёння сонца зойдзе, схаваецца, а заўтра зноў выйдзе на свой круг і па крузе само круглае, што кола; што кола, следам за ім будзе бегчы, круціцца і ён, Васька Барздыка. Бяда толькі, што няма ў яго яшчэ свайго кола, добра гэта ці дрэнна, але няма. Ды калі разабрацца — не ўсё ўжо і такое вечнае на зямлі. Сваё Свілёва ён таксама лічыў вечным, а дзе яно цяпер — зруйнавалі, вымусілі пачаць плакаць за які-небудзь месяц-другі. А хто ведае — ці нельга і з сонцам так. Мо яно вечнае таму, што ніхто па-сапраўднаму не браўся за яго, а калі возьмуцца, то і замест сонца на неба бычынае вока павесяць, і само неба з аўчынку будзе. I ён ужо болей не падганяў гусей, проста брыў следам за імі, спяшаўся наглядзецца, налюбавацца на гэтае сонца, каб яно ўвайшло ў яго, адбілася ў ім, як тое ж самае неіснуючае ўжо Свілёва, што само па сабе справіла хаўтуры, на якіх былі не толькі людзі, але і птушкі, буслы. Заграбаючы нагамі пясок каля вёскі, глядзеў па вячыстыя княжборскія дубы, што ўвесь дзень трошкі і выхваляліся гэтай сваёй вячыстасцю перад сонцам, імкнуліся выглядаць больш статна і больш зграбна, чым былі на самай справе, а цяпер вось, калі адчулі, што дзень ужо адспяваў, адкінулі наноснае, мітуслівае, сталі самі сабой, дрэвамі, а не людзьмі. I, крочачы пад шатамі, гэтых дрэваў, рыжы княжборскі хлопец Васька Барздыка, па-вулічнаму Брытан, непрыкметна таксама нешта губляў і станавіўся самім сабою. Ён гнаў у вёску гусей і адчуваў, што, як гэтых гусей, яго таксама абкружваюць, спрабуюць некуды загнаць. I загоняць, ён усведамляў гэта, і не вельмі супраціўляўся. Так ужо было заведзена, не ён першы, не ён апошні. I ўсё ж чагосьці было і шкада, нешта згубіў ён сёння, згубіў і не заўважыў што. I ён упершыню не пайшоў у той вечар на танцы, хаця і памятаў пра тое абяцанне, што даў малодшаму лейтэнанту. «Няхай табе сёння Мацвей Роўда мазгі ўправіць,— сказаў ён, згадаўшы Надзьчынага ўхажора.— Ці ты яму ўпраў... Ён усім управіць...»