Віктар Казько - Неруш

— Пачакай, пачакай, Антоне. Іду ўжо, іду...

— Ты куды, мамо, не пушчу.

— Бацька кліча, чуеш, Мацвейка... Іду, Антоне, іду... Маці была нейкая чужая, незнаёмая, раскасмачаная, вочы гарэлі. Ён баяўся яе, але роў балотнага бугая палохаў яго яшчэ больш. Ён ускочыў з палка, учапіўся ў маці, ашчаперыў рукамі яе ногі.

— Не бойся, лажыся зноў, я пабуду з табою, з табою пабуду.

Ён умольваў яе легчы побач з ім і сцярог яе, пакуль не змарыўся. А калі прахапіўся ноччу, нікога ў хаце ўжо не было, толькі зноў голас балотнага бугая ў расчыненыя насцеж цяпер дзверы. Ён кінуўся да дзвярэй, цягнучы за сабою і коўдру. Але толькі белае штось мільганула за гародамі і голас-усхліп:

— Іду, Антоне, іду...

— Хопіць вушамі грушы калаціць. Два трактары сюды тэрмінова. Ты і ты,— Мацвей кіўнуў трактарысту, які яшчэ плакаў і дрыжаў, і аднаму з рабочых: — Па легары! Астатнія па сваіх месцах. Рабочы дзень не скончыўся.

I ён таксама пайшоў па легары, вымусіў сябе пайсці, хаця яму надта не хацелася адыходзіць ад прорвы, як трымаў хто яго каля яе. I нёс ён легары амаль што ў поўным змроку, і змрок гэты не рассейваўся, Мацвей ішоў як бы па памяці, па памяці сунуў ногі, па памяці знаходзіў месца, куды трэба ступаць, калі трэба скочыць, бо наперадзе была траншэя. Святло ўспыхнула перад ім толькі каля магістральнага канала, і то як прамень аднекуль упаў, хапала яго, каб толькі разглядзець бервяно, што было перакінута праз гэты канал. З абодвух бакоў бервяна быў змрок, і такі густы, непраглядны, што здавалася, у канавы няма дна, бездань там, і над гэтай безданню ён павінен быў прайсці. I ён прайшоў па ненадзейным гэтым мосціку не пахіснуўшыся, па вузенькай палосцы святла, якая і навяла яго на неабходныя ўжо цяпер легары і шчыты, збітыя з дошак і брусоў. Скіраваны ўсё той жа палоскай святла, якое дараваў яму ўсё ж літасцівы сённяшні дзень, а сам цалкам застаючыся ў дні іншым ці, праўдзівей, у ночы, якая схавала раптам і хатку, ён ведаў наперад усе свае дзеянні, усе словы і каманды, якія трэба падаць рабочым. I ён вымаўляў неабходныя словы, аддаваў патрэбныя каманды, быў там, дзе яму трэба быць, і датуль, пакуль трэба. А калі знікла неабходнасць у ім, знікла і Чортава прорва, рабочыя, трактары. Ён застаўся адзін. Бязладна крычалі гусі, галёкалі жанчыны, брахаў нейкі сабачка. Ён пайшоў на гэтыя галасы і ўбачыў Алену, убачыў такой, як прывык бачыць у дзяцінстве, дзыбатую, з дубцом у руках, якім яна паганяла гусей, узрадаваўся і засумаваў, зразумеў, што гэта падман, што гэта не Алена, а толькі цень яе. Надзька. А каля Надзькі месца ўжо занятае, валацуга Брытан быў на тым месцы.

I дзень аднавіўся, набыў святло і яркасць. Толькі гэта было ўжо вячэрняе святло, і яркасць з халадком па схіле дня, на заходзе сонца. I, наглядаючы, як хаваецца за шатамі дрэў сонца, як голле і лістота чапляюцца за сонца, як спрабуюць затрымаць яго па небе, ён падумаў, што няблага было б пасядзець сёння з дзедам Дзям'янам, узяць чарку і памаўчаць і маўчаннем памянуць — ён не наважыўся сказаць: бацьку і маці — Чортаву прорву. Вось гэта і прывяло яго да Цупрыкавай «карчмы». Але тут настрой яго змяніўся. Занадта ж было памінальшчыкаў ужо, і амаль усе яго рабочыя, якім заўтра на змену. Мацвей, канечне, быў далёкі ад таго, каб улазіць, не той быў характар, ды і не памагло б гэта, раззлавала б толькі. Тут трэба было неяк інакш. Ён стаяў, разважаў, як гэта — інакш, калі да яго падышоў Аркадзь Барздыка і ляпнуў:

— Цікаўлюся. Дык хто забіў Пушкіна?

— Каго, каго? Навошта гэта табе?

— Цікаўлюся. Дык хто забіў Пушкіна?

Пытанне было простае, але ж вельмі нейкае далёкае. Мацвей нават крыху і сумеўся, пе ведаючы, што і як адказваць, разгубіўся, што школьнік. Барздыка адчуў гэтую яго разгубленасць і дапамог, падказаў:

— Дантэсаў забіў. Ведаю, але сумняваюся.

Мацвей зірнуў на мужыкоў, што раіліся каля магазіна, і зразумеў яго сумненні. Сам вінаваты ён быў у нечаканай дапытлівасці Барздыкі, парушыў традыцыю. Раней, калі толькі завозілі ў Княжбор тэхніку, участка яшчэ не было, ён, наязджаючы ў вёску, спыняўся тут, каля магазіна, заходзіў у магазін, трэба яму было тое ці не, купляў карабок запалак, выстаўляў вяскоўцам, таму ж Аркадзю Барздыку, пляшку-другую віна, сам не піў, слухаў пэўны час іх размовы і знікаў. А цяпер вось прыйшоў — і аніякай павагі. І мае рацыю, безумоўна, Барздыка, чаго, калі папытацца, пёрся, ведаў жа, што такое княжборскі магазін — Цупрыкава карчма, шынок у Лявона. Не зачыняецца сіт іншым разам да трэціх пеўняў, і пасля іх не зачыняецца, калі жонка Цупрыка не прачнецца сярод ночы, не хопіцца, куды гэта мужык дзеўся, і не прыбяжыць па яго ў магазін. Але і тады можна лічыць, што магазін робіць, працуе карчма і шынок. Цупрычысе, калі нікога няма пад рукою, не пад сілу адной дацягнуць мужыка дамоў. Яна замыкае Лявона і Лявонава завядзенне на замок да раніцы. А раніцай ён знойдзе пад прылаўкам драўляную сваю нагу і загрукае ёю ў дзверы: змілуйцеся, аслабаніце. Дзівосы, а не магазін у іх Княжборы, адзін, пэўна, такі на ўсё Палессе. Хаця чаму адзін, калі такіх вёсак, як Княжбор, раскідана па Палессі... Ды, з другога боку, дзе сабрацца мужыкам пакалякаць, куды кінуцца, каму аддаць ну не рубель, не тры рублі, як у горадзе, вядома, а пяцьдзесят капеек, дзе больш дасведчаныя сёння людзі знаходзяцца, калі не ў магазіне: па-першае, што ведае сам магазіншчык аб гэтым свеце, можна толькі здагадвацца, а па-другое, дзе ж і хто табе так дакладна скажа, у які бок сёння скіраваўся ляснік, ці быў рыбнагляд, ці які яшчэ чалавек, якога трэба пільнавацца. I пільнуюцца, дзякуючы карчме, ніхто ж не абміне яе.