Віктар Казько - Неруш

— Коней паганяем. Хутка гонім мы ўжо іх,— адказаў Аркадзь Барздыка.— Насцёбваем і насцёбваем.

— Дзе тыя коні, на мясакамбінаце даўно ўжо.

— А астатніх гонім. У тым і справа, мала, а паганяем. Што з Княжборам робім?

— А што робім? Матэрыяльна-тэхнічную базу закладваем, індустрыялізацыю праводзім,— сказаў Мацвей.— Ставім вёску на прамысловыя рэйкі.

— Гэта ты талкова растлумачыў,— крактануў дзед Дзям'ян.— Галоўнае, з базаю. Я таксама тое ж сам сабе думаю, пра рэйкі. Ці хопіць іх, ці назапашана іх, не прыйшлося б падточваць, разбіраць адзаду ды паперад песці. Цішэй бы трошкі.

— Цішэй час не дазваляе,— не вельмі ўпэўнена сказаў Мацвей.— Трэба імкнуцца жыць лепей.

— Вось-вось,— падтрымаў, здаецца, яго Барздыка.— Імкнуцца трэба... Толькі на Палессі прыспешваць паціху трэба, а то каб не было як з тым адным, скараспелым ды хуткім...

— Не будзе,— запэўніў Мацвей.— Ты вось раней соль сеяў, прызнавайся, Аркадзь, сеяў?

— Усё ты блытаеш,— буркнуў Аркадзь Барздыка.— Не соль сеяў, а валоў садзіў. Не сам я, а блудзімцы падказалі.

— Хто-хто? — перапытаў трактарыст.

— Блудзімцы. Так раней вёска за намі, за ракой, называлася. Блудзім, а цяпер імя...

— Ты не пра імя, а пра тое, як валоў садзіў,— спытаў Барздыку дзед Дзям'ян,— як хвасты валам бацькавым паадразаў.

— А я пра імя хочу,— заўпарціўся Барздыка,— Ну якое ім трэба імя? Сядзіць жа нехта, галаву трудзіць, а проста трэба было б, як былі Старынкі тут, а цяпер перайначыліся ў Навінкі.

— I табе ў Навінкі пара,— сказаў дзед Дзям'ян, падымаючыся.— Па хатах, хлопцы, нам час, нешта не пра тое гаварыць пачалі.

Але Мацвей з дзедам Дзям'янам дамоў не пайшлі, з трактарыстам і Барздыкам яны яшчэ наведалі Цупрыка. I Цупрык без слоў зразумеў іх, падаў ім і сам не адмовіўся прыняць. Быў ён ужо чырвоным нават пры цьмяным святле маленькай лямпачкі, але пошчак лічыльнікаў быў цвёрдым, і знаходзіў ён усё, не падымаючыся з крэсла, бо драўляную нагу сваю ён ужо зняў і адклаў убок, а сам з двух бакоў выгарадзіўся адзіна неабходным у такі позні час таварам, выставіў гэты тавар і на прылавак перад сабой, уваткнуў пасярэдзіне, паміж зялёных бутэлек, віслы качыны і па-качынаму чырвоны нос. I ўсё ў магазіне, як нос Лявонаў, ад пафарбаваных некалі, а цяпер невыразна рудых маснічын з вялізнымі шчылінамі, забітымі зямлёю, да шэра-чорных, хісткай горкай складзеных у праходзе яшчыкаў было хваравіта-чырванаватае, нібы прастуджанае. Да таго ж у магазіне было яшчэ і не прадыхнуць ад дыму, і адразу з чыстага паветра мімаволі хацелася чхнуць. Здавалася, і сам магазін хоча чхнуць, таму ў кожнага, хто заходзіў, было ўжо напагатове на языку: будзь здаровы — ці будзем здаровы. I будзь здаровы — ці будзем здаровы гучала, а вось чхання не было чутно. З шынка ад Лявона Мацвей з трактарыстам пайшлі, самі не ведаючы навошта, у поле. Сядзелі на мяжы ў жыце, і трактарыст пад сумнае шапаценне поля апавядаў Мацвею пра сваё жыццё. Ад гэтага апавядання ў памяці Мацвея засталося толькі гэтае шапаценне жыта, таму што трактарыст быў хлебаробам, лічы, усё жыццё рабіў толькі адно — сеяў, спачатку разам з бацькам, дапамагаў яму рабіць на трактары тут, у Беларусі, потым па цаліне, куды збег ад мачыхі: не было ўзімку чаго апрануць, сядзеў у хаце, сумаваў, мачыха пакінула на лаўцы кухвайку, выскачыла на вуліцу. Ён накінуў на плечы яе кухвайку і таксама па вуліцу. На вуліцы палез ужо ў кішэню, а там грошы, і не маленькія — пяцьсот рублёў, старымі, канечне. Пералічыў ён іх і збаяўся ісці дамоў, то мачысіна схованка была, тыя грошы, мачыха б яго са свету звяла. Ён сам падаўся ў свет, кінуўся ў белы свет як у капеечку.

Пасля жытнага поля, развітаўшыся з трактарыстам, Мацвей апынуўся ў Свілёве, што яму там спатрэбілася, гэтага ён не ведаў. Але ж менавіта Свілёва цягнула яго да сябе, ён быў бы там раней, ды перашкаджалі то Барздыка, то трактарыст. У Свілёве было дрымотна ціха, спалі пакінутыя людзьмі машыны, спалі дрэвы. Уначы паміж дрэвамі і машынамі, здавалася, існуе нейкае дзіўнае яднанне, дрэвы і машыны як заключылі між сабой саюз і мір і цяпер адпачывалі ад дзённай бойкі і запасілі сілы. Уткнуўшы насы ў дубы, спалі трактары і бульдозеры і нават ціхенька саплі і храплі, то холад поўз ужо ўсярэдзіну ім, астуджваў іх распаранае і грузнае цела, жалеза сціскалася, зябка ўздрыгвала, курчылася і гнулася, бо ўжо прыпадала і раса. Ад дрэў жа павявала цяплом, амаль што хатнім. I Мацвей сеў, прыхіліўся да дуба, да яго цёплай і шурпатай, што бацькоўская далонь, кары, прыдрамаў і нрахапіўся ад невыразнага крыку, як бы нават плачу. Ён ускочыў, азірнуўся: лёгкі ветрык гнаў па небе рэдкія воблакі, і скрозь іх зрэдзь выглядваў месяц, што таксама хутка бег за воблакамі. У Свілёве ўжо не было той дрымотнай цішыні і яднання дрэў, і машын, трывожна шапацела лістота, як бы цень нейчы заблудзіўся, заблытаўся ў гэтай лістоце і, не здольны выблытацца, ускрыкваў і плакаў. Мацвей пачаў бегаць ад дрэва к дрэву, прыслухоўваўся і ўглядаўся ў кожнае, але, акрамя звернутага ў неба і бляклага спадыспаду лісця, нічога не бачыў, хаця часам, падавалася яму, адчуваў прысутнасць у дрэве кагосьці чужога, і гэты чужы спускаўся да яго твару, казытаў яго твар, вочы, нібы цягнуў да яго рукі, гладзіў іх. Мацвей таксама мітусіўся рукамі, спрабаваў ухапіць гэтыя стрэчныя рукі, але хапаў толькі паветра, самога сябе, хвастаў сябе па шчоках, па лобе. I стаміўся, знясілеў. А крык і плач мацнелі. Крык жанчыны і плач дзіцяці. Ён ужо адрозніваў іх. Кінуўся да Чортавай прорвы.