Віктар Казько - Неруш

— Я тут, мама, я тут, бацька...

Прорва маўчала, хаця нешта і гуло там, але гуд той быў нейкі як тагасветны, не зямны, бы там, у глыбі, ішла нейкая работа, цяжка рухаліся яго трактары і бульдозеры ці шчытна, усутыч адзін да аднаго, ішлі ў цемені танкі, краліся невідушчыя самі і нікому не бачныя. I яго нацягнула паглядзець на гэтыя танкі, па тыя тагасветныя машыны, зірнуць на іх хоць адным вокам, а мо і не толькі на іх, мо там дзе і прамільгне жаночы ці мужчынскі твар. Ён схіліўся над Чортавай прорвай, спрабуючы зазірнуць у глыб яе і далей, за яе ўжо. Ён вывучаў яе, нібыта бачыў упершыню, бы апынуўся раптам не на абжытай і зразумелай зямлі, а на нейкай невядомай планеце, уварваўся ў невядомае жыццё :і сіліўся зразумець яго, бо ад гэтага залежала яго ўласнае жыццё. Але на той невядомай планеце вывучаў жыццё не толькі ён, вывучалі і яго, таму што ён таксама быў невядомы і нават нябачны, і час ад часу штосьці ўспыхвала ў прорве, загараўся нейкі цьмяны агеньчык, прасочваліся нейкія бурбалкі., бы хтосьці сіліўся і яму сказаць нешта, ды не мог, захлынаўся чужымі, нязвыклымі яму словамі, агеньчыкі мігцелі і тухлі, а праз хвіліну ўспыхвалі зноў. У іншым месцы і ў нейкай іншай паслядоўнасці — бы выпрабоўвалі, правяралі яго на нейкі тэст. А ён не здатны быў адгадаць яго, ужываючы свае зямныя веды, кіруючыся сваімі зямнымі асацыяцыямі, не мог адкінуць, ступіць на новы круг не зямнога, лагічнага, мыслення, дзе ўсё выцякала адно з аднаго, дзе ўсё вытлумачвалася неабходнасцю, традыцыяй, розумам. Тут жа ўсё гэта было парушана, а калі і не парушана, то збудавана, выстраена ў іншай, пакуль незразумелай яму паслядоўнасці. I часам ён, здаецца, набліжаўся да гэтай чужой яму логікі, манеры мыслення і паслядоўнасці, сутыкаўся з нечым, што звязвала яго веды і вопыт з веданнем і вопытам таго, што — ці хто? — знаходзілася перад ім. Але ён кожны раз палохаўся гэтай супольнасці, не здольны быў паверыць ёй, спыняўся напаўдарозе, забараняў сабе дадумваць усё дарэшты, бо нешта грознае і страшнае мроілася яму там, чаго не хацела і не магла прыняць яго душа. I яны, чорная бездань, што ляжала перад Мацвеем, і сам Мацвей ужо страцілі падзею зразумець адно аднаго.

Прорва ўжо цяжка дыхала, ён бачыў гэтае яе дыханне, адчуваў яго па тым, як раўнамерна ўскалыхвалася і ападала адстаялая, але масляная, густая ўначы, як кроў, вада, нібы глядзеў не проста ў акно, праломіну ў зямлі, а самі лёгкія ляжалі перад ім, лёгкія смяртэльна параненай: і ўжо адыходзячай істоты. I Мацвей адчуў, як ад параўнання з лёгкімі ў яго пачынае кружыцца галава, млее цела. Яго ўжо цягнула туды, у прорву, да абдымкаў, здаецца, так ласкава распасцёртых рук, і ён ужо быў гатовы ўпасці ў гэтыя рукі, але тут разануў яму вушы жаночы плач за яго плячыма. Мацвей скочыў ад Чортавай прорвы, збіў свой уласны цень і заблытаўся ў ім. I жанчына ў белым, што стаяла за яго плячыма, таксама скочыла, ён пагнаўся за ёю, смуткуючы і тужачы па тым, чаго не здарылася, па неспазнаным, на самым краёчку якога ён стаяў, да спазнання чаго заставалася адно толькі імгненне. Жанчына адводзіла яго ад Чортавай прорвы, ад Свілёва, яна бегла ці. слізгацела па паветры, не падпускаючы яго да сябе, да той блізкасці, калі б ён ужо мог схапіць яе, але і не ўцякаючы вельмі і далёка, каб ён не страціў надзеі. I Мацвей у роспачы, але і не страчваючы зусім надзеі, бег за ёю, умольваў яе паказацца яму, назваць сваё імя, шаптаў сам сабе імёны маці і Алены. Жанчына, не паказваючы твару, паварочвалася да яго і адмоўна хістала галавою. I паступова ён выдыхаўся і траціў надзею дагнаць: чым далей ад Свілёва і бліжэй да вёскі, тым больш шпарка бегла жанчына. Пад вёскай яна, здаецца, ужо і не бегла, лунала, слізгацела ў паветры, усё далей і далей адрываючыся ад яго. I вось толькі белае воблака, за якім і пад якім нічога не было, калыхалася недалёка ад яго. Мацвей спы- піўся, спынілася і воблака.

— Хто ты? — спытаў ён няведама каго.— Маці? Алена? Дзячыць каму, пра каго дзецям расказаць?.. Галоска?

— Га-га-лоска,— азвалася ўдалечыні, і воблака знікла. Нікога не было. Толькі жытнае поле, і ён сярод поля, мокры ад расы, перапэцканы жоўтым клейкім жытным пылком. Жытам ён і скіраваў туды, дзе толькі што стаяла воблака, але і там нічога не было. Яму падалося, што нехта рухаецца і валтузіцца крыху далей, на ражку поля. Рассоўваючы рукамі жыта, ён крадком пакрочыў туды і хутка ўбачыў яе. I не ўяўную, тканую з небыцця, паветра, плётак вясковых бабуль, а самую што ні ёсць сапраўдную, спелую і аголеную. Стаяла ў жыце голая жанчына, распасцёршы рукі, адкінуўшы галаву, углядалася ў месяц, пацягвалася, нібы расла, вырастала з жыта. Не абцяжараныя яшчэ зернем каласы датыкаліся яе ўлоння і пахвіны і, пэўна, казыталі ёй, яна адсоўвала іх, блытала, выцірала аб грудзі росныя рукі, брала пальцы ў рот, сасмоктвала, мусіць, з іх пылок. I столькі неўсвядомлена дзіцячага было за ўсім гэтым, наіўнага, чыстага, такая ўпэўненасць, што яна адна, адна ва ўсім свеце, і ніхто яе не абгаворыць і не асудзіць, што Мацвей сумеўся і намерыўся ўжо адступіць, але збаяўся, што напалохае яе, застаўся, толькі сеў у жыта, закрыўся ім. Ён не хацеў падглядваць, але не мог не глядзець. I не было ў ім ніякага адчування чагосьці непрыстойнага, брыдкага. Не было ніякага намёку на нешта сорамнае і ў голай жанчыне, хаця яна была сапраўднай, зямной і па-зямному жаданай. Чакала, ждала любові і пяшчоты яе цела, тугія, маленькія грудзі, клубы, што здрыгаюцца ад ядранасці, жывот, на якім цьмяна пабліскваў уначы пупок. Але жанчына ў тую хвіліну, здавалася яму, не ўсведамляла свайго цела і жаданняў яго, яна як бы выраклася яго, аддала ўсю сябе гэтаму жытнаму полю, месяцу, соннаму крыку перапёлкі ў жыце, барвовай стужцы на ўсходзе, што сведчыла ўжо аб нараджэнні новага дня. Яна была адна на зямлі, прамаці ўсяго існага, уладаркай гэтай зямлі, перакінулася і стала жанчынай з яшчаркі, з зерня, кінутага ў ворыва, мужчыны яшчэ няма і ў паміне. А той адзіны, аб прысутнасці якога яна не падазравала, але які бачыў яе зараз, Мацвей Роўда, у тую хвіліну ён не адчуваў сябе мужчынам. Яму самому цяжка было вызначыць: кім жа ён быў зараз, але толькі над, над сабою, над мужчынам у сабе, нешта большае, вышэйшае, чым проста жанчына, адкрывалася яму цяпер, і таму і ён быў большы і вышэйшы за сябе, амаль бог, крышку збянтэжаны, праўда, бог, па адзіным узмаху яго рукі ўсё павернецца, куды ён толькі пажадае. Ён таксама быў прабацька ўсяго існага, менавіта ж ён стварыў тую жанчыну ў жыце. I стварыўшы, разгубіўся і збянтэжыўся, папалоханы як цудам яе прыгажосцю і дасканаласцю: як пасавала яна зямлі і як зямля пасавала ёй. Да ног Мацвея скочыла жаба і, мігаючы бледным горлам, замерла. Ён толькі схіліў галаву, а калі зноў падняў і зірнуў туды, дзе толькі што стаяла жанчына, яе ўжо не было там. Ён ужо ўсумніўся, ці была яна, падумаў, ці не навалач гэта нейкая, як зноў пачуў жанчыну. Тая купалася ў жыце, купалася ў расе, як у рацэ, узмахвала рукамі, нібы плыла, пырхала ад расы, як ад вады, гарэзліва і шумна выбегла з жыта, бы з хвалі рачной, пайшла да яго, далонямі зганяючы з ружовага цела, з грудзей, клубоў бачныя цяпер і яму, замутнелыя ад ядранасці і прахалоды кроплі вады. Мацвей спалохаўся, што яна заўважыць яго, але жанчына, занятая сваім, прайшла паўз яго, ледзь не наступіла яму на ногі. Ён адчуў яе дыханне, чыстае і ўсхваляванае, пах яе цела — пах хлеба, але не таго, свежаспечанага, і не таго, што яшчэ ў зерні, хоць і на таку, ад якога патыхае ўсё ж брагай і хмелем, а таго, што яшчэ ў коласе, як у лоне маці, колас яшчэ мяккі, і зерне ў ім — малако. Каб пачуць хлеб у такім коласе, трэба яго расцерці ў далоні і потым дыхаць гэтай далонню. Ён зірнуў у твар жанчыне і пазнаў Алену. I адразу зразумеў: не, гэта не яна, але, пакуль паспеў гэта зразумець, запаліўся, пачырванеў, спапяліўся. Ноч і світальны туман пазбавілі Надзьку ўзросту, скрылі і тое невялічкае, што розніла іх.