Віктар Казько - Неруш

— Факт... Я не хлеб ем, хлебам мяне не насыціць, я зямлю ем. Вось мой факт.— I Махахей, бы не жадаючы гаварыць з ім, прыбавіў кроку. I хаця былі яны аднаго росту, Мацвей нават крыху вышэй, яму прыйшлося амаль што бегчы за старым.

— Дык і зямлі ж, дзядзька Цімох, больш цяпер у нас.

I ні балота, ні вады такой няма.

— Што было напачатку, тое будзе і ў канцы,— сказаў Махахей. I Мацвей не зразумеў, навошта ён гэта гаварыў.

— А таму,— растлумачыў Махахей,— што было тут колісь на Палессі мора. Будзе і ў канцы мора. I хутчэй нават, чым ты думаеш, таму што ты канцы і пачаткі паабсякаў, укараціў ты зямлі век. I мой век укараціў, але я вытрываю, а вось папытай зямлю, ці вырывае, даруе і сцерпіць яна... Шанцуе гэтай зямлі, як ліха дзе, дык усё яе. I вайна, і меліярацыя.

— Параўналі што, дзядзька Цімох.

— Параўнаў, не спяшайся словамі, што перхаццю сыпаць. Не на той мове ты са мною і з зямлёю мовіш.— I Махахей яшчэ наддаў. Мацвей ужо не мог сысціся з ім, але адставаць не хацеў.

— Адышло Палессе старое, але ёсць жа новае.

— А я з старога, і не таму, што сам стары, а таму, што ёсць у мяне мінулае, як і ў кожнага добрага чалавека, у чалавека.

— А я не чалавек вам.

— Ты міну пад Палессе падвёў. I пад мяне міну.

— Якую міну?

— Сваімі вачыма ўбачыш,— Махахей сам ужо амаль што бег. I Мацвей таксама пачаў збівацца на бег, то буйна і спорна крочыў за ім, але доўга не вытрымліваў, драбніў, ніяк не мог прынаравіцца да Махахеевай хады. А прынараўлівацца трэба было, таму што няроўная хада, то подбежкі, то крокам, збівала яго з думкі, блытала думкі. Ён усведамляў, што сапраўды гаворыць з Махахеем не на той мове і не аб тым, пэўна, кожны з іх гаворыць не тое і не тымі словамі. I ў Мацвея былі ўжо іншыя словы, якія трэба былі Махахею, якія б дайшлі да яго. Мацвей прадчуваў гэтыя словы, разумеў, што Махахей ці не адзіны той чалавек, што здольны яго зразумець, якому можна і паспавядацца, трэба толькі наблізіцца да яго і пачаць гаварыць больш даверліва, мо нават і спыніцца, зазірнуць адзін аднаму ў вочы. Але Махахей цвёрда трымаў дыстанцыю і не думаў спыняцца, а Мацвей не наважваўся прасіць яго спыніцца.

I вось так, на хаду, адзін уцякаючы, другі гонячыся, яны і вялі гутарку, бразгацела аброць, што вісела на плячы Махахея, пачыналі свае ўжо спевы абуджаныя раніцаю птушкі, гарачае і распаленае ўздымалася над зямлёю сонца, і яны таксама распаляліся пад гэтым сонцам, і Мацвей аж спатыкнуўся ад нечаканасці, калі Махахей раптам спыніўся і загаварыў ледзь не са слязьмі ў голасе:

— Глядзі, Мацвей, глядзі, Мацвейка.— Поле азіміны, на рагу якога яны стаялі, ляжала перад імі як прысыпанае соллю.

— Што гэта? — разгубіўся Мацвей.

— Снег, іней. Міна, пра якую я табе гаварыў. Перш сам сабе не паверыў. Гэта ж летам, лічы. Такой парой баравікі-мікалайчыкі лезлі, парныя ночы стаялі. А тут іней, замаразкі.

Мацвей прысеў на кукішкі і дакрануўся да зямлі ўсёю даланёю, усё яшчэ не верачы, адмаўляючыся верыць вачам сваім.

— Другі тыдзень сонца смаліць,— гаварыў у плечы яму Махахей.— Вада з тваіх канаў і каналаў знікла. Сухія канавы. А шлюзы на капале дырэктар рыбгаса перакрыў, рабочыя пры мне дошкамі наглуха забілі шлюз...

— Што рабіць будзем, дзядзька Цімох?

— Не ведаю, Мацвей,— Махахей быў ужо таксама на кукішках каля старшыні, мацаў зямлю.— Ратаваць трэба зямлю, ратаваць пшанічку.

— У цябе ж яшчэ сёння будуць гуляць, дзядзька Цімох. Вяселле ж.

— Будуць гуляць, вяселле,— вымавіў Цімох.

— Вяселле... А дошкі на шлюзе тоўстыя?

— Ды ўжо ж.

—Што ж ты без сакеры пацягнуў мяне ў такую дарогу...

— Чаму без сакеры... Сакера ёсць. Адна толькі. Вось,— Махахей крыху збочыў, пакорпаўся ў траве каля мяжы і вярнуўся да Мацвея з сякераю.

— Адна,— сказаў Мацвей.

— Адна,— пацвердзіў Махахей.

— Ну дык дзякуй табе хоць за сакеру. Сам жа не пойдзеш са мною?

— Не гневайся, Мацвей, не пайду.

— Ратаваць пшаніцу ж трэба, сам казаў.

— Казаў і буду казаць. Толькі ты ў мяне не пытаўся, не дакладваўся мне і дапамогі не прасіў, калі балота тое нішчыў, ваду адсюль праганяў...

— А калі б, дзядзька Цімох, маё гэта вяселле было, калі б гэта я Надзьку браў? Папярок парога лёг бы, праз мяне прыйшлося б дачцэ пераступаць.

— I за што гэта ты так, дзядзька Цімох, за што?

— А ета ты сябе спытай, у маці сваёй і бацькі, яны тут, у гэтым балоце, ляжаць.

— Пі-і-і-іць-піць-піць,— пракрычала кнігаўка, што невядома як апынулася сярод голага поля, ці то жыла тут, ці то пераблытала нешта, па старой памяці завітала сюды, на былое балота. I Мацвей адчуў, што ён таксама высмяг ужо, што ён хоча піць, як і гэтая птушка, як азіміна. Не да ладу прыгадалася нешта брыдкае, што апавядаў яму нейкі не вельмі добры чалавек аб тым, як прыручаў ён сабаку, аўчарку, якую пабыў з рук, купіў ужо дарослаю. Аўчарка аніяк не хацела прызнаць новага гаспадара, ні на крок не падпускала яго да сябе, нічога не прымала з яго рук. I ён мо тыдзень не карміў яе, трымаў на ланцугу, а потым купіў і даў ёй адразу два кілаграмы кількі. Пасля кількі ён яшчэ два дні вытрымліваў сабаку на ланцугу, не даючы ні глытка вады. I калі сабака стаміўся ўжо і енчыць, са спаленаю глоткаю і нутром упаў па зямлю, толькі тады ён прынёс вядро вады. I пачаў гладзіць сабаку, і паіць з далоні, прымусіў сабаку лізаць рукі. I сабака лізаў, забыўшыся пра гонар і вернасць свайму былому гаспадару, забыўшыся пра нянавісць. Смага адбіла яму памяць. Такую ж смагу, што была мацней за памяць, адчуў зараз і Мацвей. Але была гэтая смага ў той жа час і асабліваю, не падобнай пі на птушыную, ні на жывёльную, так прагне, пэўна, толькі зямля, гнучыся і карабацячыся ў вымерлым ад сонца безгалоссі, узараная і расхінутая, бездапаможная, безабаронная перад сонцам і ветрам, Мацвей крочыў па белым полі, як у барвовым тумане, ён прыгадаў, што вось таксама, як у тумане, ён ішоў і ўчора, і ўчора таксама, як і сёння, ён праг ад смагі, усе праглі вады, хто быў на вяселлі ў Махахеяў, усе хацелі піць, і не гарэлку, як заведзена на вяселлі.