Леанід Дайнека - Людзі і маланкі

— Дзе гэта наш Бацюта дзеўся? — выціраючы вузкай далонню спатнелы лоб, спытаўся Рыгор Заяц.

— У Бабруйску Бацюта. Паехаў паглядзець, што там робіцца, каб пераняць вопыт. Мазгавіты ён мужык. — Мішка расшпіліў каўнер кашулі, глядзеў на ўсіх вясёлымі вачамі. — Яму ў турме ногі жалезнымі ланцугамі да сцяны прыкоўвалі. А ён усё сцярпеў, выжыў. Мазгавіты мужык. І я каля яго намагніціўся.

— Андрэй чалавек правільны, — падтрымаў Мішку і негаваркі Гаршкоў.

Калі выйшлі на вуліцу, Мішка павёў Антона ў маёнтак. У невялікім пакоі проста на падлозе ляжаў кавалак матэрыі з сажань даўжынёю, такі чырвоны, аж вачам было балюча.

— Нам Іван Капыток сказаў, што ты добра малюеш, — паглядзеў Мішка на Антона. — А літары ты ўмееш маляваць?

— Умею. — Антон яшчэ не здагадваўся, што за работа яго чакае.

Мішка павесялеў.

— Тады добра. Свой сцяг мы задумалі зрабіць. Кожная дзяржава, казаў Бацюта, мае свой сцяг, дык няхай ён і ў вёскі нашай будзе.

— Тут, — Мішка паказаў пальцам, — напішы «Смерць капіталу», а тут, — ён на імгненне зморшчыў лоб, — напішы «Чмялёўскі атрад сялянскай Чырвонай гвардыі». Гэта мы ўсе талакою прыдумалі.

Антон пачухаў патыліцу — нялёгка давядзецца, — але нічога не сказаў, дастаў з кішэні ножык, з веніка, што валяўся ў куце, пачаў выразаць палачку для малявання. А Мішка чамусьці зноў спытаўся:

— Дык ты ўмееш маляваць? — І, не дачакаўшыся адказу, хвалюючыся, папрасіў: — Слухай, Антон, намалюй таварыша Леніна. Каб як жывы быў. Справішся, га?

У яго вачах была такая надзея, такое чаканне, ён аж падаўся ўвесь наперад. Але Антон буркнуў:

— Гэта я не змагу.

Мішка адразу абмяк, пацямнеў з твару:

— А Капыток хваліў цябе. Што ж ты ўмееш? Правадыроў народных не можаш намаляваць? — Але, трохі падумаўшы, махнуў рукой: — Давай малюй літары.

Гэтай работы Антону хапіла на два дні. Увесь час за яго спінай хто-небудзь стаяў, глядзеў, часам з флігеля прыбягала Матруна. Антону падабалася, што ён такі патрэбны, што ён можа зрабіць такую справу, якая не пад сілу іншым.

Гаршкоў, глянуўшы, як прыгожа ён напісаў літары, сказаў: .

— Малайчына, Антон, — і моцна паціснуў яму руку.

Нават Іван Міхейчык усміхнуўся яму, але, праўда, усмешка была халаднаватая, слабенькая.

Потым Мішка сказаў:

— Калі ты такі вучоны, дык, можа, кніжкі паглядзіш? Іх тут, як варон увосень. Але ж трэба тыя выбраць, што розум і сілу мужыку даюць, а кніжкі пра розныя графскія фінціклюшкі хай павукі чытаюць.

Разам з Гаршковым Антон падняўся на другі паверх маёнтка. Ён яшчэ ні разу тут не быў.

«Дык вось як жылі графы», — думаў ён, асцярожна ступаючы па мяккіх, нейкіх дужа бліскучых дыванах, гледзячы на высокія, з чырвонага дрэва, дзверы, на вокны, то круглыя, то вузкія, зашклёныя сінім, жоўтым і зялёным шклом.

Яны мінулі доўгі светлы калідор, увайшлі ў бібліятэку. І тут Антон убачыў карціну. У прыгожай пазалочанай раме вісела яна на сцяне. Чужое незразумелае жыццё глядзела на Антона з карціны: на багатым, мяккім ложку ляжыць маладая, вельмі прыгожая жанчына, ружовая пасля сну, зусім голая. Вочы ў жанчыны ляніва-гарэзныя, цёплыя і ўладныя. Адхінаючы шырму, цікуе за жанчынай чарнаскуры хлопчык, вірлавокі і таўстагубы, у вострай шапцы, у шырокіх пярэстых штанах. «Пэўна, яе парабак», — падумаў Антон. Ён адчуваў, што не можа адарваць пагляду ад жаночага цела, і гэта бянтэжыла яго. Грудзі і плечы жанчыны, здавалася, выпраменьвалі таямнічае святло, ад якога лёгка кружылася галава. І ўся яна была, як прамень святла, дрыготкі, няўлоўны.

Гаршкоў хмыкаў, спадылба глядзеў на карціну.

У бібліятэцы кнігі былі пакрыты тоўстым пластом пылу. Праз пыл цьмяна прасвечвала золата пераплётаў. «Гэтулькі кніг, — здзівіўся сам сабе Антон. — Іх можна чытаць усё жыццё, і жыцця не хопіць...»

Кнігі ляжалі ў вялізных дубовых шафах, стаялі на доўгіх, ажно прагнутых пад іх цяжарам, паліцах, валяліся на падлозе. Гэта была сапраўдная турма кніг, таму што ўжо працяглы час імі ніхто не цікавіўся, ніхто іх не чытаў.

Антон узяў з паліцы кнігу, цяжкую, у дарагім скураным пераплёце, прачытаў ка вокладцы: «Члены Аўгусцейшага дома Раманавых». З пажоўклых старонак кнігі ўважліва і строга глядзелі на яго вусатыя генералы, пыхлівыя жанчыны, укормленыя дзеці, усе ў золаце, у ордэнах і лентах, усе, у пераважнай большасці, халаднавокія і рыжаватыя. Антон закрыў кнігу, але, здавалася яму, вочы гэтых людзей, як вострыя цвікі, колюць яго і праз скураны пераплёт. Ён асцярожна хадзіў па бібліятэцы, браў з паліцаў і шафаў кнігі і гартаў іх, стараючыся не наступіць нагой на тыя, што валяліся на падлозе, бо кнігі ўяўляліся яму нібы жывымі істотамі. Нарэшце ён знайшоў кнігу, на вокладцы якой быў намаляваны чалавек, закаваны ў ланцугі. Чалавек, страшна напружваючы рукі, ірваў гэтыя ланцугі. Антон прачытаў некалькі радкоў, перагарнуў некалькі старонак, і кніга захапіла яго. У ёй расказвалася пра раба па імені Спартак, які ўзняў паўстанне супроць Рыма.