Алег Рукаль - На службе князя Радзівіла

Наступнага лета мы рушылі выбіваць маскавітаў з нашай зямлі. Гомель здаўся пасьля двух дзён артылерыйскага абстрэлу. Наступным быў Старадуб. Горад удалося ўзяць штурмам толькі ў канцы верасьня. Маскавіты, што заселі ў ім, былі добрымі змагарамі, ня ў прыклад тым, што здалі Гомель. Мы зрабілі падкоп і ўзарвалі частку сьцяны. А потым кінуліся ў пралом. Два разы маскавіты выбівалі нас, але ўсё ж замак быў узяты. Ваяры, разьюшаныя адчайным супрацівам, не шкадавалі нікога. Гэта была страшная рэзаніна. З цяжкасьцю гетману ўдалося спыніць яе.

У лютым 1536 году пад кіраўніцтвам яснавяльможнага пана Андрэя Няміровіча мы выправіліся пад Себеж. Нас было каля паўтарох тысячаў вершнікаў. Дарэчы, у склад харугвы разам са сваім почтам уваходзіў малады Мікалай Радзівіл, якому вы зараз служыце. Мы так і не зразумелі, чаму гетман паслаў на гэтую толькі што збудаваную маскоўскую крэпасьць гэтак мала жаўнераў. Калі наша войска падыйшло да яе, то замест штурму нам самім давялося адбівацца ад маскавітаў, якія выйшлі на вылазку. Завязалася бітва. Варожы націск быў такі моцны, што мы пачалі адступаць. Нас выціснулі на лёд тамтэйшага возера. Мы адчайна біліся, але раптам пачулі жудасны гук, які прымусіў нашы сэрцы сьціснуцца ў жаху. Здагадваецеся, які? – спытаў пан Габрушка юнакоў, якія ўважліва глядзелі на яго.

– Трэск лёду, – сказаў Ян, які чуў пра гэтую бітву ад бацькі.

– Так. Пад намі паламаўся лёд. Многія ваяры апынуліся ў вадзе. І я ў тым ліку. Усё адбылося вельмі хутка. Конь пада мною праваліўся, і я не пасьпеў апамятацца, як сам ужо быў у вадзе. Гэта было страшна. Я не баяўся загінуць ад удару шаблі ці дзіды, але пайсьці на дно ў ледзяной вадзе! Я вельмі спалохаўся і ўзмаліўся Госпаду. Цяжкія дасьпехі цягнулі ўніз, вада была такой халоднай, што, здавалася, у цела ўваткнуліся тысячы вострых іголак.

Нейкім цудам мне ўдалося ўхапіцца за край лёду. Слава Госпаду! Твой бацька, Ян, і яшчэ адзін рыцар – Мацьвей Сядзерскі – кінуліся мне на дапамогу. Вакол чулася дзікае іржаньне звар’яцелых коней і страшныя крыкі людзей. Першым падбег Сядзерскі. Ён схапіў мяне за рукі і пачаў выцягваць з вады. У яго за спіной зьявіўся маскавіт з занесеным бярдышом. Я да канца дзён сваіх не забуду той хвіліны. Я паспрабаваў закрычаць, але Мацьвей па выразе майго твару ўжо зразумеў, што яму пагражае сьмерць. Ён хацеў павярнуць галаву назад, але не пасьпеў. Пачуўся глухі ўдар. Мне ў твар пырснула кроў, рукі Мацьвея аслабелі, і ён сам зваліўся на край лёду. А я з галавой пайшоў пад ваду.

Ад холаду скроні сьціснула такім абручом болю, што галава, здавалася, лопне. Ня ведаю, як мне ўдалося вынырнуць на паверхню. Я ўжо амаль чакаў, калі маскавіт ударыць мяне і спыніць пакуты. Але рана я сабраўся паміраць. Падасьпеў твой бацька і адным ударам зваліў маскавіта. Той рухнуў у ваду і сваёй вагой ледзьве не пацягнуў мяне на дно. Але Лукаш, твой бацька, і тут выхапіў мяне і дапамог мне выкараскацца. На лёдзе працягвалася змаганьне. Маскавіты кінуліся дабіваць і тапіць рыцараў, якія трапілі ў ваду. Пан Няміровіч выводзіў рэшткі войска ў лес. Мы ашчэрыліся дзідамі і мячамі і марудна адступалі са страшнага возера. Да нас даносіліся крыкі нашых таварышаў, але дапамагчы мы ім не маглі.

Так няўдала скончыўся наш паход на Себеж. Ініцыятыва ў вайне перайшла да маскавітаў. Яны абклалі Любеч і Віцебск. Замкаў не ўзялі, але пасады спалілі. Многія ў складзе паноў-рады тады вырашылі, што лепей пачаць з Масквой мірныя перамовы.

У сакавіку 1537 году было падпісана замірэньне тэрмінам на пяць год. Гомель заставаўся за Літвой, а Старадуб, за які было праліта так шмат крыві, адыходзіў да Маскоўскага Княства.

Пасьля падпісаньня мірнай угоды твой бацька зыйшоў са службы, а я служыў яшчэ сем гадоў, пасьля чаго пасяліўся ў Полацку. На шчасьце, мір працягваўся дастаткова доўга. Наступны раз я пачуў пра маскоўскае войска ў 1558 годзе, калі яно ўварвалася ў Інфлянты. Я тады адразу зразумеў: будзе новая вайна. Нельга дазволіць маскавітам захапіць гэтыя землі. Інакш уся наша Літва апынецца безабароннай перад імі.

Пан Габрушка ўважліва паглядзеў на сваіх слухачоў.

– Я думаю: хутка пачнецца сапраўдная вайна. Тое, што было ў папярэднія пяць год, – гэта так, памежныя сутычкі. Хутка ўсе сілы прыйдзецца кінуць на вайну. У Маскве вырас магутны князь. Ён працягне справу свайго бацькі – вайну з Літвой.

Пан Габрушка яшчэ доўга апавядаў пра сябе і пра жыцьцё ў Полацку. Нарэшце, заўважыўшы, што юнакі канчаткова стаміліся слухаць яго, усьміхнуўся ў вусы: