Алег Рукаль - На службе князя Радзівіла

На тэрыторыі Вялікага і Запалоцкага пасадаў стаялі некалькі сотняў пакінутых насельнікамі падворкаў. На працягу двух дзён яны былі заняты, а новыя ўцекачы ўсё прыбывалі.

Войска Івана Жахлівага выйшла з Мажайску ў напрамку Тарапца, потым – на Вялікія Лукі. 16 студзеня палкі прыбылі ў Невель і адтуль рушылі на Полацак. Гэтае войска налічвала больш за васямнаццаць тысячаў баяраў, з якімі ішлі дваццаць пяць тысячаў узброеных халопаў, каля васьмі тысячаў стральцоў і сямі тысячаў казанскіх, астраханскіх ды крымскіх татараў. З маскоўскім князем на Полацак ішлі казанскія ханы Аляксандар і Сімяон, царэвічы Ібак, Тактамыш, Бэкбулат і Кайбула. Артылерыя налічвала дзьвесьце гарматаў, у лік якіх уваходзілі чатыры вялікія сьценабітныя гарматы і трыццаць шэсьць камене- і вогнекідальных машын. Праз недахоп коней гарматы, боезапасы і іншы рыштунак цягнулі на сабе сорак тысячаў “чорных” людзей. Кожную з чатырох сьценабітных гарматаў цягнулі каля тысячы нявольнікаў.

Хто мог спыніць гэтае нашэсьце, задавалі сабе пытаньне палачане.

Дарога з Невеля да Полацка праходзіла праз лес і была занадта вузкай для вялікага маскоўскага войска. Рухацца магчыма было толькі з малой хуткасьцю. Акрамя гэтага, войска ішло ў вялікім беспарадку. Палкі перамяшаліся паміж сабою і валам сунуліся па дарозе. Іван Жахлівы вымушаны быў спыняць войска і разам з ваяводамі ставіць палкі ў баявыя парадкі.

31 студзеня загон Жабы сустрэў на подступах да гораду авангард маскавітаў. Не ўступаючы ў бой, казакі вярнуліся ў замак і даклалі аб тым, што ўбачылі. Ваявода Давойна аддаў загад коннаму аршаку пад кіраўніцтвам маладога знатнага зямяніна Яна Глябовіча атакаваць праціўніка.

– Пакуль маскоўскае войска расьцягнута па ўсёй дарозе, мы маем магчымасьць яго паскубсьці. У доўгі бой не ўвязвайцеся. Калі ня здолееце атакаваць іх раптоўна, вяртайцеся назад. Прывядзіце мне палонных, – даваў указаньні Глябовічу пан Давойна.

Пан Глябовіч узяў з сабой сто вершнікаў, у тым ліку і пятнаццаць чалавек Вітковіча. Ледзьве ня ўсё насельніцтва гораду праводзіла іх. Усе разумелі: вялікай шкоды аграмаднаму маскоўскаму войску атака гэтай жменькі ваяроў не прынясе. Але чаму б не скарыстацца часовай слабасьцю праціўніка? Можа, дзякуючы такім “камарыным укусам” і ўдасца вытрымаць аблогу? Ці выйграць час да прыходу дапамогі.

Гарадзкая брама адчынілася, аршак выехаў на дарогу, і ваяры шпарка пашыбавалі насустрач ворагу. Толькі камякі сьнегу выляталі з-пад конскіх капытоў. Настрой у вершнікаў быў прыўзьняты. Чаканьне доўгай аблогі прыгнятала, а імгненная кавалерыйская атака – гэта тое, што зямяне ўмелі рабіць лепш за ўсё.

У гэты час у Заходняй Эўропе пяхотніцкія фармаваньні па ступені важнасьці ў баявых дзеях выціснулі коннае рыцарства. На палях змаганьняў панавалі ляндзкнэхты – найманыя нямецкія пяхотнікі. У войсках большасьці эўрапейскіх дзяржаваў пяхота колькасна перавышала кавалерыю. У суседняй Польшчы вершнікаў і драбаў было прыблізна пароўну. А ў Вялікім Княстве Літоўскім па-ранейшаму галоўнай дзейнай сілай была кавалерыя. Ваяваць у Літве было справай шляхецкай, а служыць у драбах шляхта лічыла ніжэй за сваю годнасьць. Здаралася, што падчас выправы вершнікі не жадалі спыняцца ў адным абозе разам з пяхотай.

На ўзлеску даволі нечакана паказаўся авангард маскавітаў. Дзьве-тры сотні вершнікаў выехалі з лесу і рушылі да Полацку. Ян упершыню бачыў перад сабою маскоўскіх ваяроў. Адразу кінулася ў вочы іх слабая экіпіроўка. Дасьпехаў ці ўвогуле не было, ці былі толькі тонкія кальчугі. Узброены яны былі дзідамі, шчытамі, крывымі шаблямі і сагайдакамі. Маскоўскія коні былі нізкарослыя, прыземленыя. З гэткім рыштункам і коньмі яны не маглі вытрымаць атаку ліцьвінскіх рыцараў, закутых у сталёвыя дасьпехі. Маскавіты засыпалі іх стрэламі, але вялікай шкоды не зрабілі: шчыты і дасьпехі баранілі рыцараў. Толькі пад некаторымі вершнікамі забілі коней.

Імгненьне – і супраціўнікі сутыкнуліся ў конным баі. Першыя шыхты маскавітаў былі зьмеценыя і ўтаптаныя ў зямлю. Заднія шэрагі паспрабавалі атачыць колькасна меньшых за іх ліцьвінаў, але хутка зразумелі немагчымасьць гэтага. Ліцьвіны разарвалі шыхт, падзялілі маскавітаў на дзьве вялікія групы і, у сваю чаргу, самі падзяліліся пароўну.

Ян Заранковіч адкаснуўся ад нацэленай на яго дзіды і ў адказ ударыў праціўніка. Маскавіт паспрабаваў засланіцца шчытом, але Заранковіч у апошні момант адвёў сваю дзіду ўбок, і яе вастрыё ўдарыла ў край шчыта, зрыкашэціла маскавіту ў плячо і выбіла яго з сядла. Ян адкінуў нязручную ў блізкім баі дзіду і выхапіў шаблю.