Алег Рукаль - На службе князя Радзівіла

– Прабачце, вяльможны пан, не здагадваюся.

– Я Лявон Габрушка. Чуў пра мяне?

– Так, вядома. Вы служылі разам з маім бацькам у войску гетмана Юрыя Радзівіла. Тата распавядаў пра вас.

– Ну вось, – зямянін дабрадушна ўсьміхнуўся скрозь вусы, – нарэшце пазналі адзін аднаго. Давай абдымемся.

Адпусьціўшы Заранковіча, які ледзьве не задыхнуўся ў яго абдымках, пан Габрушка прамовіў:

– Ты, я думаю, меншы сын Лукаша. Калі памяць мяне не падводзіць, бацька назваў цябе Янам?

– Так.

– Як ён? Я ўжо даўно не атрымліваў ад яго вестак. Зрэшты, як і ён ад мяне.

Ян паціснуў плячыма.

– Усё як звычайна. За апошнія некалькі год ніякіх значных падзеяў у нас не адбылося. Толькі я паступіў на службу да князя Радзівіла.

– Чорнага?

– Так.

– Даўно?

– Ужо чатыры месяцы.

– А гэта твае баявыя таварышы? – спытаў пан Габрушка, паказаўшы на Андрэя і Браніслава.

– Так. Дазвольце вам іх адрэкамэндаваць. Гэта пан Тур з Мажэвічаў гербу “Равіч”. А гэта пан Радына з Ашмянаў гербу “Сокал”.

Сябры Яна пакланіліся.

– Як я разумею, вы ў Полацку па справах службы?

– Так. Мы ўваходзім у склад коннага аршаку, які ахоўваў абоз з порахам.

– Калі прыбылі?

– Учора.

– А вяртаецеся?

– Заўтра раніцай.

– Чаму ж ты мяне не адшукаў?

Ян нават і ня ведаў, што адказаць.

– Але добра, – махнуў рукой пан Габрушка, – калі ў вас няма іншых справаў, запрашаю вас да мяне на абед.

– З задавальненьнем прымаем вашу прапанову. Я прыняў бы яе, нават калі б у мяне былі іншыя справы, – сказаў Ян.

– Акрамя службовых, канечне, – паправіў яго пан Габрушка, – ты жаўнер і не належыш сабе.

– Вядома.

– Тады за мною.

Яны селі на коней і рушылі за панам, з якім нядаўна пазнаёміліся. Па дарозе пан Габрушка апавядаў:

– Пасьля таго як у мінулым годзе маскавіты зьявіліся пад Віцебскам і Воршай, я выправіў жонку і дзяцей да сваякоў у Горадню. У Полацку становіцца небясьпечна. Не выпадкова адзін за другім прыходзяць абозы са зброяй. Вайна наблізілася да гораду ўсутыч.

– Калі я слушна зразумеў пачутыя размовы, многія дасьведчаныя людзі лічаць, што Іван Жахлівы ў хуткім часе павядзе свае войскі на Полацак, – сказаў Ян.

– Так, у горадзе гэта ні для каго не сакрэт. Шмат хто жыве з гатовасьцю ў кожны момант пакінуць Полацак.

– А вы?

– Ну што ты! Я меў на ўвазе жанчын і дзяцей. Выправіўшы сем’і, зямяне будуць бараніць горад. Гэта наша зямля, і нам няма куды ісьці.

Дом пана Габрушкі выгодна ўладкаваўся на ўскрайку Якіманскага пасаду. Ён стаяў у глыбіні вялікага двару, засаджанага дрэвамі і кустамі. Улетку ў ім, напэўна, было прыгожа, цяпер жа сярод голых дрэваў і кустоўя двор здаваўся вялізным і нейкім пустым.

Пахолкі павыбягалі з дому і ўзялі з рук вершнікаў лейцы. Юнакі накіраваліся за гаспадаром у вялізны драўляны гмах. Яны мінулі сені і апынуліся ў сьветлым пакоі, дзе гарэў агмень.

– Разьмяшчайцеся. Зараз накрыюць стол.

Абстаноўка ўсярэдзіне дому была простай, але пэўныя рэчы дадавалі гэтай простасьці шляхетную зграбнасьць і нават вытанчанасьць. Напрыклад, мяккія ўсходнія дываны, габелены і зброя, што віселі на сьцяне.

Хутка абед быў гатовы. Чацьвёра жаўнераў коратка памаліліся і селі за стол. Юнакі адразу заняліся зьнішчэннем страваў, а пан Габрушка, які набыў маўклівых слухачоў, расказваў пра сваю маладосьць:

– У пачатку 1534 году ў Вільні праходзіў вальны сойм. На ім было вырашана адваёўваць у маскавітаў Смаленск і Северскую зямлю. Якраз памёр маскоўскі князь Васіль, які захапіў у нас гэтыя землі. Яго міласьць, вялікі князь Жыгімонт Стары, абвясьціў збор паспалітага рушэньня. Да Вялікадня войска павінна было сабрацца ў Менску. Камандаваў ім найвышэйшы гетман Юры Радзівіл, праслаўлены ў сечах ліцьвінскі Геркулес. Там, у Менску, мы пазнаёміліся з тваім бацькам, Ян. Мы адразу пасябравалі і бавілі шмат часу разам. А яго сапраўды было шмат. Калі казаць шчыра, ня лепшы тады быў дух у войску. Не хацелі зямяне ісьці на тую вайну. У прызначаны час войска так і не сабралася. А тыя рыцары, якія ўсё ж прыехалі, толькі і рабілі, што п’янствавалі ды ганілі гетмана. Потым і ўвогуле пачалася дэзэрцыя.

Вырушылі ў паход толькі 1 жніўня. Спачатку накіраваліся на Севершчыну, але па дарозе прыйшла вестка аб тым, што пад Смаленскам заўважана вялікае маскоўскае войска. Мы пайшлі на Магілёў. Там гетман падзяліў войска. Кіеўскага ваяводу Андрэя Няміровіча ён скіраваў на Северскую зямлю, князя Аляксандра Вішнявецкага – на Смаленск, а сам застаўся ў Магілёве. Гетман зьбіраў весткі аб праціўніку, а яны прыходзілі трывожныя. У Маскве стаяла войска для паходу на Літву. Называлася неверагодная лічба ваякаў – сто пяцьдзясят тысячаў. Так у чаканьні вайны прыйшлі халады. На зіму гетман распусьціў войска. Ня думаў ён, што маскавіты адважацца выступаць у паход да вясны. Мы выправіліся дадому. А вораг позьняй восеньню рушыў на пакінутыя без абароннага заслону межы. Усходняя частка краіны была захоплена. Маскавіты выкарыстоўвалі татарскую тактыку: да вугольля выпальвалі гарады і паселішчы, забівалі люд паспаліты, а тых, хто застаўся ў жывых, гналі ў няволю ў сваю Масковію. Шмат тады было праліта крыві і сьлёз у Літве. Страх вісеў над усім Княствам. Вораг дайшоў аж да Маладэчна, а некаторыя іх аддзелы бачылі пад самой Вільняй.