Васіль Зуёнак - Паіміж небам і зямлёй

Дзякуй табе, таямнічае слова «Цівалі»: якую цудоўную панараму ты адкрыла мне разам з паэтам! — і прыроды, і старажытнай гісторыі... Праз тысячагоддзі дзякуючы адухоўленаму пейзажу-экскурсаводу мяне прывіталі: Цыбела — фрыгійская багіня, «Вялікая маці», паводле міфа, маці багоў і ўсяго існага, — лічылася, што вясною яна адраджае памерлую прыроду, прыносіць урадлівасць, жыве на вяршынях гор, ездзіць на калясніцы, запрэжанай ільвамі і пантэрамі; Гарацый — славуты рымскі паэт, што тварыў на мяжы старой і новай эры; Лукул — рымскі палкаводзец і палітычны дзеяч, які праславіўся, аднак, не столькі перамогамі, колькі багаццем і раскошай, з чым увайшоў і ў прымаўку («Лукулаў баль», — пэўна, на адным з такіх бачым мы і дзеў з вострава Далас і з Мілета — горада ў Малой Азіі); Сівіла — легендарная жанчына-прадказальніца; Тулій... вось толькі хто «схаваўся» за гэтым іменем?, (ці не засаромеўся, што яго, мысляра, «засведчылі» з кубкам фалерна?.. Але ж віно са славутых вінаграднікаў Фалерна было любімым напоем і ў Гарацыя!..) Дык хто ж ты, Тулій? І што ж ты, кажучы па-нашаму, «туляешся»?.. Даследчыкі-каментатары асцярожна «расшыфроўваюць»: «пэўна, Цыцэрон...» Што ж, такая воля паэта, аўтара верша... А мне, не замахваючыся на «даследчыцкія» лаўры, карціць «уставіць» і сваю «здагадку» вось якога чыну: мне пачулася сугучча «Ці/ы/валі — Цы/і/бела», — то, можа, словы гэтыя і этымалагічна роднасныя? Гукі ў падобных выпадках часта «мяняюцца месцамі». Прыгадаем: «Вавілон—Бабілон», «Барбара—Варвара». ..

Карціць і яшчэ запытацца: чаму ж гэта такімі змрочнымі здаюцца паэту пейзажы там, «на поўначы»? Ну, захапленне антычнасцю... Але ж... Хіба перакрэслівае яно прыгажосць і мудрасць лесу, поля?.. Пэўна, мала святла было для паэта ў тагачаснай рэчаіснасці...

Аднак... Аднак не будзем спяшацца: «...незабудок сочных бирюза кругом глядит умильно мне в глаза...», а да іх: «порханье белой бабочки залетной и хлопоты стрекозок голубых вокруг тростинок...» Прыходзіць у захапленне паэт: «Ах! прелесть есть и в этом запустенье!..» — і як бы выбачаецца — праз добры тузін пражытых гадоў (1856):

выбачаецца, на фоне, здавалася б, самага «сумнага» краявіду — балота, дзе «так же... заманчиво со мной беседует таинственность природы...» Паэзія перамагае!..

А пакуль што — дзякуй, «Цівалі»! Я не развітваюся, мне цікава з табою. Буду дашуквацца твайго сэнсу...

Цікава, пэўна, і іншым людзям. Бо недарэмна ж, як паведаміла прэса, «...прысвоена назва... парку паміж вуліцамі Прыпяцкага, Глебкі і Матусевіча — парк «Цівалі».

Цікава і даследчыкам. Адзін з іх, дапытлівы знаўца італьянскай мовы і рэаліяў, Сяргей Васільевіч Логіш з захапленнем адгукнуўся на мой пошук. І вось што расказаў. ..

Назва Tivoli (Цівалі — націск на першым складзе) паходзіць ад лацінскай формы Tibur, — так называўся горад, заснаваны ў 1215 г. да н. э., адзін з самых буйных у Лацінскай Лізе, якая, у сваю чаргу, была сярод самых значных дзяржаўных фарміраванняў на тэрыторыі Італіі да таго, як умацаваўся і выйшаў на першы план Рым (які, дарэчы, быў заснаваны, як лічыцца, у 753 г. да н. э., — во наколькі маладзейшы за Цівалі!..)

Існуюць дзве «асноўныя» версіі аб паходжанні горада і яго назвы.

Згодна з першай, Цівалі быў заснаваны як грэчаская калонія Кацілам (Catillo) з Аркадыі (вобласць антычнай Грэцыі), у якога было тры сыны: Цібурт (Tiburto), Ітэрацыяй (Соrасе) і Каціл (Catillo). Каціл-бацька быў сынам аднаго з міфічных герояў, якія змагаліся супраць сліваў, — уцёк ён з Элады за 30 гадоў да разбурэння Троі і апынуўся ў Італіі. Пра трох сыноў згадвае Вергілій у паэме «Энеіда».

Ад імя старэйшага сына (пасля моўных змен) атрымалася назва гарадка: Tibur — Tibori — Tiboli — Tivoli.

Паводле другой версіі, назва гэта. чпайшла ад вадаспаду, які знаходзіцца паблізу горада: слова «цібур» быццам азначала ў мове тагачасных насельнікаў «вадаспад»...

Дзве сцяжыны да разгадкі: адна — ам аль міфічная, другая — па-зямному рэальная. Выбірай любую. А як для нас, дык, можа, і не ў гэтым выбары самае галоўнае. Нам застаецца, найперш, захапленне: як усё збліжаецца ў часе на нашай старэнькай, па касмічных мерках, маленькай, і, па сутнасці, цеснай Зямлі. Ад міфічнага героя да беларускага шляхціца, а цяпер во і хакеіста, аказваецца, рукой падаць. І які гістарычны сюжэт высвечваецца!.. І ўсяго адным-адзіным словам...