Васіль Зуёнак - Паіміж небам і зямлёй

Зноў і зноў паўтараю — паўнагучна-ўрачыстае: phosphoros! Святланосны... Магчыма, гэта і «меў на ўвазе» Пімен Панчанка?..

Выкладчык моў Полацкага духоўнага вучылішча Іосіф Парфіравіч Цытовіч выдрукаваў у пецярбургскім часопісе «Маяк» (1843) «Слова два о языке и грамотности Белой Руси», дзе працытаваў, «для образчика только, современное произведение белорусской лиры, замечательное... и по изложению, и по содержанию...», «...чтоб показать, как гибок (успомнім Адама Міцкевіча! — В. З.) и послушен язык воле поэта...».

Хто ён быў, гэты «паэта», што вітаў са сваёю музай «в именинный день одного протоиерея», — невядома. Але вершык, сапраўды, лёгкі, іскрысты, усмешлівы, па складзе сваім блізкі да славутага «Тараса на Парнасе»:

Зусім зразумела і натуральна: «прастамоўе», мова «простага люду» адпавядае жанру — «застольнаму вітанню» (з гэтага «прыёму» карысталіся і «рускамоўныя», і «польскамоўныя» асяродкі «вышэйшага» тагачаснага грамадства на Беларусі), і «русізмы», зважаючы на стан распрацаванасці (а дакладней — нераспрацаванасці) літаратурнай мовы, непазбежныя тут і выбачальныя... І каб не гэтае, апошняе, што само «напрасілася», слова — «выбачальныя», можна было б толькі і канстатаваць: якая ўсё ж яна, мова гэтага «жарціка», далібог, жывая і, як сказана, гнуткая... Адно «татусь» (як зваротак да культавага служкі — «отец», «батюшка») чаго вартае!.. А сінтаксічны лад: «Хоць ты, то праўда, і не маеш...» — кароценькае «то», а якім «светлячком» высвечвае яно адасобленае, пабочнае, слова «праўда»...

Але ж: «выбачальныя» — моўленае намі слова раптам «паказала пальчыкам» на радок: «То ізвіні, што так прыйшлі...»

Тут і падумалася: а цікава ўсё ж — чаму «извини» і чаму «выбачай»?.. Не ў канкрэтным выпадку, а наогул... Не так жа гэта проста адно і тое ж паняцце абрала для свайго моўнага выяўлення розныя «карані»... Прыгледзімся... «Извини» — яўнае адчуванне «віны»: ты «па-вінен» прынесці... Ці не «традыцыя» гэта, калі ішлі з «ясаком»?.. Калі нічога не прынёс — дык што ты і за госць гэтакі... і чаго прывалокся?.. З-за гэтага і просьба: «из-вини» — «выведзі з (з-пад) віны»...

А вось «вы-бачай» — зусім іншы «паварот»: як бы шляхетнасцю пазначаны, калі не «вялікасвецкасцю», дык натуральнай чалавечай тактоўнасцю (з абодвух дзейных бакоў). Што б там ні было — паводзь сябе, як бы нічога, няёмкасці нейкай, і не заўважыў: выведзі «здарэнне», «няёмкасць» гэтую, за «межы бачымага» («вы-бачай»)... Лексічны, моўны штрышок — а які этычна-паводзінны змест стаіць за ім!..

А таму — і. ў гэтым прыватным, «віншавальным», выпадку — хочацца паўтарыць пытанне, прамоўленае тым жа часопісам «Маяк» датычна стаўлення грамадства Краю да ўсяго роднага, крэўнага, свайго: «Что ж удерживало просвещенных кривичей? Ложный стыд за свою родину: куда де ей соваться за другими!..»

Як гэта — праз паўтараста гадоў! — і сёння гучыць балюча і надзённа... «Извини» — і «выбачай», народзе мой беларускі, — сціпласць твая невымерная — аж на шкоду самому сабе...

Пэўна, і «сюжэціка» гэтага не было б, і пошукі не спатрэбіліся б, калі б усё супала, як меркавалася...

А меркавалася, нават упэўненасць адпаведная была: слова «канаты г» ёсць у «Тарасе на Парнасе», — там, дзе бог Сатурн лапці падплятае...

У дадатак яшчэ і абрывак фразы мроіўся — штосьці накшталт «пад бок усодзіць качатыг» (ці, магчыма, «кацатыг»?)... Гэта ўжо не з «Тараса...», праўда. Але, думалася, праўда ў тым, што слова гэтае ў паэме ёсць...

Аж — не... Выявілася: калі ўжо рашыў «праверыць», дык яго, слова гэтае, у «Тарасе...» якраз і не знайшоў. Не ўпершыню, здаецца ж, перачытваючы твор, на гэты раз з нечаканым здзіўленнем «адкрыў»:

Ну, ясна ж, раней момант гэты «пралятаў» міма ўвагі, бо клопату з тым словам не дужа меў: «качатыг» ці «кацатыг» там... якая розніца... А тут жа — шукаю! — і раптам: «падвірка»...

Дык дзе ж тады чытаў?..

Ці чуў, магчыма?...

Не, калі чуў, то ўжо не ўпершыню, а ўжо як на падмацаванне, на пацверджанне раней пачутага. Бо напачатку слова тое «прывезлі» ў наша Мачулішча бежанцы, падчас вайны, — са Смаленшчыны («Прачысценскі раён» — як помніцца з дзяцінства!). Праўда, пазней трохі былі ў нас бежанцы і з Магілёўшчыны (Чавускі раён), то зараз ужо крыху сумніў бярэ: а можа, ад іх упершыню пачулі мачулінцы тое слова і тое «цэканне»?.. Бо, на думку мовазнаўцаў, як для смаленска-полацкага (гэтаксама і для сумежных наўгародскага і пскоўскага), так і для ўсходне-магілёўскага дыялектаў характэрна змяшчэнне «ч» і «ц» («цугунок», «цуні», — на пацеху нам, мачулінцам, гаварылі магілёўцы).