Васіль Зуёнак - Паіміж небам і зямлёй

Ну, пра «іван-чай» пагаварылі, а от жа карціць — яшчэ пра аднаго «Івана»: з «івана-ды-мар'і»... Зноў жа: перакладны слоўнік занадта не «утрудняется»: «иван-да-марья» — браткі... Энцыклапедыя, як ёй і належыць, гэтую «безапеляцыйнасць» сунімае і, адпаведным чынам, выпраўляе: «Браткі (Viola tricolor)... травяністая расліна сям. фіялкавых»... А што тычыцца «ивана-да-марьи» дык наогул ён з іншае радні — «сямейства залознікавых»: Melampyrum — братаўка па-беларуску (зусім не «браткі»!). І адна з гэтых «братавак» (а іх на Беларусі б відаў) — братаўка дуброўная (Melampyrum nemorosum), паводле энцыклапедыі, якраз і называецца «іван-ды-мар'я» (зважай, Уладзімер Аляксеевіч!). Дадаюцца яшчэ і народныя назвы: мядунка, іванец, брат з сястрою...

І, нарэшце, у гэтым «царстве Іванаў», наш, як гаворыцца, сабрат па пяры Чыгрынаў. Калісьці, помніцца, з гонарам паказваў ён «Вызначальнік раслін Беларусі»: ланы кнігі побач з кожным артыкулам былі запоўнены стракатымі адзнакамі-паметамі — гэта Іван Чыгрынаў, абыходзячы вёскі родных магілёўскіх абшараў, запісваў народныя назвы красак і зёлак... Значыць, не ўсё «кніжнае» задавальняла пісьменніка, хацелася знайсці штосьці сваё, непаўторнае і вычарпальна-дакладнае...

Шукайма ж і мы, — не забываючыся пра знойдзенае і грунтоўна сцверджанае!..

Перакладаць паэзію з мовы блізкай і зразумелай усім, асабліва калі верш амаль у кожнага, што называецца, на слыху, — занятак нялёгкі, адказны, ды яшчэ са з'едлівым пытаннем-усмешкай: і марны?..

З апошнім можна спрачацца бясконца. Сапраўды, паэта, скажам, Пушкіна, лепш чытаць у арыгінале. Але ж — колькі адкрываецца ў знаёмых радках нечаканага, калі загучыць верш па-беларуску. Адкрываецца і чытачу, і перакладчыку. Яму найперш...

І адчуванне гэтае не толькі творча радаснае, але і шчымліва-балючае. Такое — як развітанне. А ці назаўсёды — яшчэ не ведаеш... Цяжка пахаваць, а потым наноў ажывіць. Асабліва, калі валадараць тут касмічныя сілы. Да вусцішнасці, напрыклад, гняце адчуванне: як разбураецца радок Блока, як устойліва супраціўляецца іншаму, хай сабе і выдатнаму, але чужому слову, — і як знайсці той іншамоўны адпаведнік, каб «патрапіць» у геніяльную, раз і аднойчы дадзеную, рытміку і музыку блокаўскага верша. «Не слышу музыки...» — і наступіла смерць паэта, няхай пакуль што і не фізічная...

А ў пушкінскім паэтычным прысвячэнні А. П. Керн «Я помню чудное мгновенье...» гэты самы «музычны момант» адкрыўся мне праз Глінку.

Апошні радок Пушкіна «И жизнь, и слёзы, и любовь» загучаў па-беларуску так: «Каханне, слёзы і жыццё...» І я па-перакладчыцку быў задаволены: «и любовь» — «і жыццё», здаецца, нават у драбніцах рытмічны малюнак вытрыманы...

Так доўга я цешыўся. Пераклад прагучаў на пушкінскім свяце ў Міхайлаўскім, і быў прыкмечаны прыхільным словам Іраклія Андронікава...

Але аднойчы я сам сабе заспяваў апошні радок, паводле раманса Глінкі, і раптам спаткнуўся на гэтае «і», кароценькае ў вершы, «неаднатактавае» ў музычнай фразе. Паўторанае перад словам «любовь», працяжліва ці нават гулліва, яно так дарэчы. А перад словам «жыццё»? Штосьці не клеіцца — не толькі ў музычным сэнсе, але і наогул...

Выходзіць, паэтычны радок перакладзены, а музычны — супраціўляецца...

Што ж, для верша, прамоўленага па-беларуску, пэўна, іншая музыка павінна нарадзіцца?.. Сцверджанне з пытальнікам, не катэгарычнае. Але...

Адзін гук, фанетычны, а дакладней яго фанетычныя магчымасці, можа, ў гартані спевака рабіць цуды, гледзячы, як спявак выкарыстоўвае яго фарбы ў сваім «музычным інструменце».

Вось, да прыкладу, «Стеньки Разина челны». Адны стараюцца захаваць школьную дакладнасць артыкуляцыі, дыстыляваную «правільнасць» вымаўлення «выдатніка»: «челны», і гэтае «е» звужае размах дыхання, а з ім і малюнак волжскага прастору, на які выплываюць гэтыя самыя «челны»; а іншы спявак (характару, скажам, шаляпінскага) раптам раскрые глыбіннае — «а»: «чалны», і ў «няправільнасці» гэтай, асабліва ў спалучэнні з «л», захвалюецца, забушуе, калі не «дзевяты вал», то прынамсі «высокі вал» волжскай стыхіі — і ўласна ракі, і Сценькі.

Дарэчы, наша беларускае «ў» (чаўны) ужо нясе «матыльковы» эфект лёгкасці — значыць, толькі так: наша «а» і рускае «л», зліўшыся ў адно, ствараюць малюнак воднай стыхіі. У гэтым «л» хвалі велічна ўзнімаюцца — з глыбіні, з глыбіні...

І ці не падобныя «артыкуляцыйныя» падставы меў на ўвазе і Міхаіл Глінка, калі прасіў Уладзіміра Салагуба напісаць словы да оперы «Жизнь за царя» — «Иван Сусанин» (а «словы да оперы», бо рабіўся тэкст на ўжо гатовую музыку): «Пишите, что хотите, только чтоб под высокими нотами всегда было а или и...»